Wandel & fietsroutes Midden-Drenthe

80 jaar vrijheid Hijken

80 jaar vrijheid: Bovensmilde in WO2

80 jaar vrijheid: Smilde in WO2

80 jaar vrijheid: Hoogersmilde in WO2

Van Oranje in de Tweede Wereldoorlog zijn in ieder geval twee dingen erg bekend: het onderduikershol en de gevechten in de laatste dagen vóór de bevrijding.Zoals eerder al verteld, moesten veel mannen in de oorlog onderduiken. Omdat ze door de Duitse politie werden gezocht, of om te ontsnappen aan de arbeidsplicht in Duitsland. Dat onderduiken gebeurde vaak op boerderijen, liefst een beetje afgelegen. Daar waren dan schuilplaatsen voor hen gemaakt om zich te verbergen als er ‘onraad’ was. Er werden ook echte onderduikersholen gemaakt in de bossen. Ook op Oranje was er eentje, in het Van Veensveld. Je kunt er een keer gaan kijken.Bertho Dijk, broer van onderduikers Siemen en Johannes, schreef: “ Er zaten veel onderduikers, op Oranje. Aan onze kant zeker acht personen. We hebben samen een Hol gemaakt, in het veld, van v/Veens. Hout en Palen gepikt, en oude Bakkersplaten van Bertus Kramer gekregen. Mijn Broer Jo was ook ondergedoken. We keken dus allemaal uit naar het einde.”Het zuiden van Nederland was al in het najaar van 1944 bevrijd. Het duurde toen nog wel een half jaar, voordat de rest van ons land ook vrij was. In de nacht van 7 op 8 april landden er groepjes Franse parachutisten in Drenthe, ook bij het Oranjekanaal, in het Oosterveld.Die para’s moesten ervoor zorgen, dat de bruggen niet werden opgeblazen. De Canadese tanks hadden die bruggen nodig om verder op te rukken. In de dagen die volgden was er een heftige strijd bij Oranje. Het resultaat was dat de fabriek verwoest werd. De brug werd wel zwaar beschadigd maar bleef behouden. De opdracht van de parachutisten was dus geslaagd, maar het duurde vier jaar voordat de fabriek weer kon draaien.

Oranje:  een belangrijke locatie

Onderduikhol, gevecht om een brug en verwoeste fabriek

Net als in Smilde en Hoogersmilde zaten in de Tweede Wereldoorlog ook in Bovensmilde onderduikers verstopt. Zij verborgen zich omdat ze niet in Duitsland wilden gaan werken. Of ze doken onder, omdat ze gezocht werden door de Duitse politie. Dat gebeurde bijvoorbeeld als bekend was dat ze verzetskrantjes hadden verspreid, of hielpen bij andere verzetsactiviteiten.De boerderij van Meint Sinkgraven en zijn vrouw Zwaantje Geerding, helemaal achter op de Grietmanswijk, was een steunpunt van het verzet. De jongens van de Knokploeg Smilde kwamen er vaak bij elkaar. Er zaten ook onderduikers. Een van die onderduikers was Daan Gans, een Joodse jongen uit Assen.Dochter Gé Sinkgraven (toen 20 jaar): ‘Daan hielp mijn moeder dikwijls met aardappelschillen. Dat was een behoorlijke klus, want soms moest mijn moeder wel voor 24 mensen koken. We hadden een groot gezin en dan ook nog eens al die onderduikers en verzetsmensen.’ En dat was gevaarlijk, voor iedereen.Op een avond in oktober 1944 werd de boerderij overvallen door Landwachters. Dat waren Nederlandse vrijwilligers, die de Duitsers hielpen om bijvoorbeeld Joden en onderduikers op te sporen. Op dat moment waren daar ook jongens van de Knokploeg.Gé wist: ‘Ze hadden al langer in de gaten dat er bij Sinkgraven wat aan de hand was. Eén van hen heeft een hele dag op een hooimijt gezeten om met een verrekijker te zien wat er bij ons allemaal gebeurde.’Er ontstond een vuurgevecht bij de boerderij. Twee Landwachters werden gedood en één gewond. De KP’ers wisten allemaal te ontkomen, al was er eentje, Jan Eleveld, zwaar gewond geraakt. Ook de onderduikers konden ontsnappen, net als Sinkgraven en zijn vrouw. De boerderij werd door de Duitsers in brand gestoken.Daan kon daarna ergens anders onderduiken. Gé was toen al uit huis. Zij had verkering gekregen met Daan en werkte in het ziekenhuis in Groningen. Na de bevrijding zijn Gé en Daan getrouwd. Daans voetbalvriend David Magnus, die aan de Hoofdweg woonde, is in Auschwitz omgekomen.

Grietmanswijk en boerderij Sinkgraven

Toen Nederland bezet was door de Duitsers ging het dagelijkse leven voor een deel door. De kerkdiensten in de Waterstaatskerk bijvoorbeeld, hier schuin aan de overkant. De dominee moest wel oppassen. Als hij de mensen in de kerk openlijk waarschuwde tegen de nazi’s, of opriep om niet naar Duitsland te gaan om daar voor de nazi’s te werken, dan zou hij zeker hij worden opgepakt.Ook de artsen moesten zich houden aan allerlei regels van de bezetter. Ze mochten geen Joodse patiënten helpen. Die mochten alleen maar naar een Joodse dokter. Ze moesten een gele ster dragen, de ‘Jodenster’. En er werden steeds meer dingen voor Joden verboden, ze werden steeds meer buitengesloten. Niet naar het zwembad, niet fietsen, niet meer naar school. In september 1942 werden ze allemaal naar kamp Westerbork gestuurd en vandaar naar Auschwitz. Van de veertien Smildeger Joodse inwoners heeft er maar één de oorlog overleefd.Maar ook voor de niet-Joodse inwoners veranderde er steeds meer. Allerlei verenigingen werden verboden. De Oranjevereniging ook, en op de verjaardag van de koningin (31 augustus) mocht je geen oranje dragen. Daarom zaaiden de mensen goudsbloemen, dan hadden ze toch oranje bij hun huis.Hoe langer de oorlog duurder, hoe meer de mensen het merkten in het dagelijkse leven. Veel mannen moesten werken in Duitsland of waren ondergedoken. Scholen waren lang niet altijd meer gewoon open. Het werd steeds moeilijker om kleding te kopen. Van kleding die te klein was geworden maakten de moeders dan weer nieuwe. En voor bijna alles wat je wilde kopen had je distributiebonnen nodig.’s Avonds laat mocht je niet meer naar buiten. Het was daar dan heel donker, de straatlantaarns mochten niet aan. En de huizen moesten helemaal verduisterd worden, met gordijnen voor alle ramen, of de ramen dichtgeplakt. Het was dus 's nachts buiten heel gevaarlijk. Daardoor kwamen mensen wel eens in de vaart terecht en verdronken dan. Het was dus bepaald geen leuke tijd! Toch konden kinderen overdag vaak wel gewoon buitenspelen. Ze moesten alleen altijd snel naar binnen als ze vliegtuigen hoorden. En ze moesten spelletjes bedenken waar je niet veel voor nodig had, want ook speelgoed was bijna niet te kopen.

Dagelijks Leven in bezettingstijd

Op de hoek van de A.M. Sorgstraat zie je het Joods monument. Het monument bestaat uit een grote zwerfkei met daarop een tekst. De grote zwerfkei komt uit het land achter de synagoge (zie S 15). Die grote kei staat op kleinere keien. Op de kleinere keien ligt een platte steen. Het monument staat er sinds 1983, toen werd het onthuld. De kleinere keien van het monument liggen in de vorm van een ster.De Davidster is een symbool van het Jodendom. In heel oude bronnen kom je hem al tegen. Tegenwoordig zie je hem bijvoorbeeld in synagoges en op de vlag van Israël, het land waar veel Joden wonen. In de oorlog moesten de Joden de Davidster als ‘Jodenster’ dragen. Hij was geelgekleurd en er stond het woord Jood in. Op die manier kon je precies zien wie er Joods was. Daardoor was het voor de nazi’s makkelijker om Joden op te pakken. Ook de Joodse inwoners van Smilde moesten vanaf mei 1942 die ster dragen.In de gemeente Smilde woonden aan het begin van de 2e wereldoorlog nog vier Joodse gezinnen. Zij mochten steeds minder van de nazi-leiders: niet meer fietsen, niet meer naar school, niet meer naar een Nederlandse dokter, niet meer in het zwembad of sporten, enz. En ze werden steeds meer vervolgd, steeds vaker werden Joodse mensen opgepakt. De Joodse mannen uit Smilde werden in de zomer van 1942 naar speciale werkkampen in Ruinen en Geesbrug gestuurd, elders in Drenthe. Een paar maanden later, begin oktober, moesten de vrouwen en kinderen zich verzamelen bij de Veenhoopsbrug. Zij werden allemaal naar Kamp Westerbork gebracht. Vandaar werden ze op transport gezet naar Auschwitsch en daar vermoord. Ook de mannen werden allemaal vermoord. Van alle Joodse inwoners van de Smildes overleefde er maar één de oorlog (zie S 2).Je komt op deze route langs de plekken waar Joodse Smildegers hebben gewoond. Je ziet op deze fietsroute hun struikelstenen en leest hun verhalen. Voor hen staat dit monument hier.

Joods monument

Toen het Nederlandse leger in mei 1940 verslagen was en Nederland bezet was door de Duitsers, veranderde er al snel van alles. Je mocht bijv. niet meer naar de radio luisteren. Sommige mensen verstopten die en luisterden stiekem toch. Via Radio Oranje probeerde Koningin Wilhelmina vanuit Londen de mensen in Nederland moed in te praten en berichten door te geven. Op de verjaardag van de Koningin mochten ze geen oranje kleding dragen. Ze zaaiden daarom Goudsbloemen, zodat er toch oranje te zien was die dag!Hoe langer de oorlog duurder, des te moeilijker waren allerlei producten te krijgen. De benzinepompen, zoals die hier aan de overkant, mochten alleen nog benzine verkopen als mensen daar speciale ‘distributiebonnen’ voor hadden. De eigenaar van die benzinepomp, Leffert Tigelaar, moest nog heel voorzichtig zijn ook. Hij hielp onderduikers aan onderdak en distributiebonnen en had vaak mensen van de Knokploeg Meppel in zijn huis.Die bonnen had je ook nodig voor kleding, brood, boter, vlees enz. En er was gewoon steeds minder van alles. Kinderen werden er vaak op uit gestuurd om eten te halen op boerderijen in de buurt. In de laatste oorlogswinter moest Trijntje net als andere kinderen ook vaak op pad om aardappels te rooien, heideplaggen te steken of hout te sprokkelen, want er was geen brandstof meer te koop. En schoolfeestjes mochten niet meer, die laatste jaren.In het westen van ons land was er zelfs echte hongersnood in de laatste oorlogswinter. Mensen kwamen toen helemaal op de fiets uit bijv. Den Haag, wel 200 km., om hier wat eten te halen of ergens te kopen. Die winter zijn ongeveer 30 kinderen uit Utrecht opgevangen in gezinnen in Hoogersmilde, zodat ze voldoende konden eten. Vluchtelingen dus eigenlijk, uit ons eigen land.

Dagelijks leven in WO2 en hulp aan anderen

Vluchtelingen en etenhalers uit het westen

De Tweede Wereldoorlog kostte heel veel mensen het leven, waaronder ongeveer 250.000 Nederlanders. Joodse slachtoffers, verzetsmensen, mensen die bij beschietingen of bombardementen omkwamen. Ook gebeurden er ongelukken door de omstandigheden of maatregelen in die bezettingstijd.Dat gebeurde bijv. hier in Hijkersmilde door de verduisteringsmaatregelen. De straatverlichting mocht niet aan en er mocht geen licht vanuit de huizen naar buiten schijnen Dat was om bombardementen en beschietingen door Engelse vliegtuigen te voorkomen. Daardoor was het ’s avonds en ’s nachts heel donker op straat. Eind 1940 reden door die duisternis in Smilde twee mannen uit Hijkersmilde de Vaart in. Wolter Emmens, een arbeider van 26 jaar, werd misleid door de duisternis en reed het water in. Mensen hebben nog geprobeerd hem met kunstmatige ademhaling te redden, maar dat is niet gelukt. Hetzelfde overkwam timmerman Lubbertus Straatman, ook uit Hijkersmilde, op oudjaarsavond van dat jaar. Ook hij overleefde het niet. De verduisteringsmaatregelen leidden tot heel wat ongelukken, ook al mochten de mensen ’s nachts na ‘spertijd’ eigenlijk helemaal niet meer de straat op.Ook na de bevrijding gebeurden er nog ongelukken die te maken hadden met de oorlog. In augustus 1945 liepen twee jonge vrouwen uit Smilde op de trambaan, die hier langs de vaart liep. Ze werden daar overreden door een Canadese truck. Beide vrouwen, Jantje Dekker en Henderika Wevers, zijn diezelfde avond overleden.

Ongelukken in WO2 en  na de bevrijding

De Joodse David Rosenberg was 15 jaar oud toen de oorlog uitbrak, zijn moeder Henriëtte runde een winkel in de Brinkstraat in Beilen. Na enkele omzwervingen werden moeder en zoon door het verzet ondergebracht bij het harmonieuze gezin van Jan en Tiny Jonker, Vorrelveenseweg 24 te Hijken. De eerste tijd brachten moeder en zoon door op het zolderkamertje.Slechts enkelen waren op de hoogte dat de familie Jonker onderdak bood aan twee Joodse onderduikers. Jan en Tiny hadden de ouders van Jan Jonker ingelicht en ook de gebroeders de Jong (zwagers van Jan Jonker, red) waren hiervan op de hoogte.Toen het na verloop van tijd spannender werd vanwege razzia’s in de buurt is een schuilplaats aangelegd in de potstal, bij de koeien. In de laatste maanden voor de bevrijding waren ook de Joodse families Kats en Vos ondergebracht bij de familie Jonker.Geesje Bleeker (ondergebracht bij Zwanenburg, De Strank) wist dat de familie Kats was ondergebracht bij een familie Jonker en pleegde verraad. Toen bij verschillende families Jonker invallen werden gepleegd moest iedereen halsoverkop vertrekken. De familie Kats kreeg onderdak in de Gereformeerde Kerk in Beilen. De andere onderduikers werden overgebracht naar de gebroeders De Jong aan het Oranjekanaal.“Bij de familie De Jong hadden we een uitstekende schuilplaats in de schuur,” aldus Rosenberg. “Middenin de hooiberg was een schuilplaats gemaakt van stropakken.” In de eerste week van maart werden alle onderduikers met de gebroeders De Jong en Jan Jonker door 14 landwachters en 4 SS-ers opgepakt. Hendrik Makken uit Hijken werd ook opgepakt want ook hij was bij de gebroeders De Jong ondergedoken.Tot aan de bevrijding hebben moeder en zoon Rosenberg hun dagen gesleten op het terrein van Kamp Westerbork. Na afloop van de oorlog was David tolk en stond op goede voet met de Canadezen. Jan Jonker, de gebroeders De Jong en Hendrik Makken waren na hun arrestatie te werk gesteld bij boeren in Duitsland. Na de capitulatie kwamen zij uiteindelijk weer in Enschede terecht. David leende vervolgens jerrycans met benzine van de Canadezen en heeft ervoor gezorgd dat ‘zijn helden’ weer in Hijken kwamen.Jaren later heeft Rosenberg Jan Jonker nog eens gevraagd of hij hem mocht voordragen voor een onderscheiding van de staat Israël. “Hij weigerde dit zondermeer,” aldus David Rosenberg.Op 24 juli 2020 is David Joël Rosenberg overleden in Bloemendaal. Hij is 95 jaar geworden.

De oorlog beleefd door David Rosenberg, opgetekend in 1995.

Toen de Duitsers in Europa verslagen waren en Nederland was bevrijd, was de oorlog in Azië nog niet afgelopen. Het duurde nog een paar maanden voordat Nederlands-Indië was bevrijd. En daarna bleef het daar nog jaren lang onrustig. Het Nederlandse leger vocht tegen het leger van president Soekarno. Die wilde de Nederlandse kolonies daar zelfstandig maken, los van Nederland. De Nederlandse regering wilde dat niet. Het Nederlandse leger werd geholpen door mannen van de Molukken. Dat is een eilandengroep daar, die ook bij Nederland hoorde. De Molukse mannen waren soldaten in het Nederlandse leger.In 1949 eindigde deze oorlog en werd Nederland-Indië zelfstandig onder president Soekarno. Het Molukse eiland Ambon wilde niet bij Indonesië horen maar zelfstandig blijven. Het werd toen door het Indonesische leger ingenomen. De Molukse soldaten die nog in dat gebied waren wilden terug naar hun eilanden om door te vechten tegen Soekarno. Ze werden toen echter 'op Nederlands dienstbevel' in 1951 per boot met hun gezinnen naar Nederland gebracht, ongeveer 12.500 mensen in totaal. De mannen werden hier door de Nederlandse regering heel oneerlijk behandeld. Ze werden toen ze in Nederland aankwamen direct ontslagen uit het leger, kregen geen loon meer en verloren hun recht op pensioen. Ze kregen alleen een klein beetje ‘zakgeld’, en de gezinnen kregen onderdak en eten en drinken. Ze mochten niet zelf koken, de mannen mochten niet werken. Ze werden eerst opgevangen in kampen, zoals in Kamp Westerbork. Dit kreeg toen de naam Schattenberg.Ruim twintig jaar later, in 1971, verhuisde een grote groep gezinnen uit Kamp Schattenberg naar Bovensmilde. Natuurlijk was dat wennen, zowel voor hen als voor de mensen die in Bovensmilde woonden. Er waren spanningen en er gebeurden vervelende dingen, zowel hier in Bovensmilde als elders in Nederland. Zo langzamerhand is dat veranderd. Er worden nu veel dingen samen gedaan en georganiseerd, voor alle inwoners van Bovensmilde. De naam ‘Brink Baru’ komt van het Drentse woord brink en het Molukse woord Baru, dat is: nieuw. Veel mensen zetten zich in om de scheiding tussen mensen van Molukse afkomst en Nederlandse afkomst te laten verdwijnen. Dit past heel goed bij het motto van 80 jaar Vrijheid: ‘vrijheid maak je samen!’Zie ook het geel-blauwe informatiebord van de Historische Vereniging dat hier dichtbij staat.

Brink Baru

Niet welkom in Nederland

Je ziet hier een struikelsteen liggen voor Hein Oldenkamp. Hein was zoon van een landbouwer en werkt zelf bij een kunstmestfabriek. Hij was verloofd met Alie Keizer. Hein was in de oorlog actief in het verzet. Hij lid van de Knokploeg Noord-Drenthe. Ook hielp hij met het verspreiden van illegale kranten. Dat waren kranten die door de Duitsers verboden waren.In die verzetskranten waarschuwden de verzetsmensen voor ‘nepnieuws’ van de Duitsers. Zij schreven er allerlei dingen in, die de Duitsers verborgen wilden houden voor de Nederlanders. En deze kranten riepen bijvoorbeeld ook wel op om niet in Duitsland te gaan werken, maar onder te duiken. Of om op een andere manier verzet te plegen. Soms stonden er ook spotprenten in over de nazi’s. De Duitsers wilden niet dat deze illegale kranten werden verspreid, maar dat gebeurde toch. Jan Oldenkamp was één van de mannen hier in Bovensmilde, die die kranten rondbracht bij mensen die hij vertrouwde.Aan het eind van de bezettingstijd sloten bijna alle verzetsmensen zich aan bij de Binnenlandse Strijdkrachten (BS), ook Jan. Ze wilden de geallieerde troepen helpen, die Nederland kwamen bevrijden. Die kwamen begin april 1945 steeds dichter bij de Smildes. In de nacht van 8 op 9 april zaten er bij op de boerderij van Veenstra aan de Menneweg, op de grens van Appelscha en Hijkersmilde, twaalf mannen van de BS. Ze waren klaar om de Canadese militairen en de Franse parachutisten te helpen. Ze wisten niet, dat ze verraden waren door een Landwachter. Landwachters waren Nederlanders, die een soort hulppolitie vormden. Zij hielpen de Duitse politie bij het opsporen van onderduikers en verzetsmensen.Die ochtend deed een Duitse patrouille van acht soldaten onverwachts een aanval op de boerderij. Ze begonnen direct te schieten. Hein Oldenkamp werd daarbij doodgeschoten. Ook twee Duitse politiemannen kwamen in dat gevecht om het leven.Voor Hein Oldenkamp is in oktober 2017 een struikelsteen gelegd op de plek waar hij tijdens de oorlog woonde, nu Kanaalweg 126. Zijn naam staat op het verzetsmonument in Smilde, samen met de namen van de andere omgekomen verzetsmensen van de Smildes. Hij heeft ook een eregraf gekregen op begraafplaats Kerkenveld in Smilde.

Struikelsteen Hein Oldenkamp

Jan Offereins was 18 jaar toen de oorlog uitbrak. Hij werkte op een kantoor. Net als een aantal andere jongens en mannen wilde hij niets te maken hebben met de Duitsers. Hij las verboden kranten en illegale blaadjes. Daarin stonden artikelen, waarin de mensen werden gewaarschuwd tegen de slechte bedoelingen van de Duitsers. Die krantjes riepen op tot verzet tegen de Duitse bezetter. Jan deelde die blaadjes uit onder mensen die net als hij tegen de Duitsers waren. En hij was lid van de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers, de LO. Hij hielp bijvoorbeeld onderduikers naar hun onderduikadres te brengen.Op een dag, eind december 1944, kwam er een man aan de deur bij Jan, die zei dat hij wilde onderduiken. De zoon van Jans zus Aaltje, naar Jan vernoemd, vertelde bij het leggen van de struikelsteen voor zijn oom Jan: “Oom Jan moet verraden zijn door die man. Hij beloofde hem te helpen. De volgende dag is hij op zijn werk in Assen gearresteerd.” Jan werd vastgezet in het Huis van Bewaring in Assen.Anderhalve week later ging hij op transport naar een kamp in Noord-Duitsland, bij Wilhelmshaven. Op 10 april 1945 overleed hij daar door een besmettelijke ziekte en uitputting. Een paar dagen later kwam de dominee bij zijn ouders hier in Bovensmilde om te vertellen dat Jan dood was.

Struikelsteen Jan Offereins

Al snel na de capitulatie van het Nederlandse leger begon kapitein van Haarst uit Assen een verzetsgroep op de Smildes. Hij kende veel jonge mannen hier, doordat hij in de voetbalbond zat. Hij had ook het voetbalveld in Smilde geopend. Die verzetsgroep, de Ordedienst (OD), vormde een soort geheim leger om de geallieerden te helpen, als die Nederland zouden komen bevrijden. Daarvoor verzamelden ze wapens en inlichtingen. Ze regelden ook onderduikadressen voor Joodse mensen. Eén van de mannen van die Ordedienstgroep van de Smildes was Jan Boer. Jan maakte ook tekeningen van gebouwen, waar ze misschien een aanslag op konden plegen.Jan woonde bij zijn ouders aan de Kanaalweg in Bovensmilde, waar nu nummer 132 is. Op de zolder in hun huis hadden ze een radio verborgen. Radio’s waren verboden, maar Jan wilde natuurlijk weten wat er allemaal gebeurde in de oorlog. De Duitsers verspreidden daar allemaal ‘nepnieuws’ over. Op Radio Oranje hoorden ze wat er echt gaande was.Jan typte berichtjes van Radio Oranje uit en deelde die uit onder mensen die hij vertrouwde. Ook verspreidde hij illegale kranten, net als Hein Oldenkamp. Na een tijdje kregen de Duitsers hem in de gaten. Hij dook onder, maar werd begin 1943 opgepakt bij een razzia. Jan werd opgesloten en via de gevangenis in Assen naar de gevangenis in Scheveningen gestuurd, het ‘Oranjehotel’.Hij kwam daarna samen met vier andere Smildegers in Duitsland in Kamp Dachau terecht, in Duitsland. Vandaar werd hij op transport gezet naar een verschrikkelijk kamp in Frankrijk, Natzweiler. Een paar maanden later, in het najaar van 1944, werd hij teruggestuurd naar Dachau. In dat kamp heerste toen grote hongersnood en de gevangenen leden aan allerlei besmettelijke ziektes. Bij de bevrijding van Dachau op 29 april 1945 woog Jan nog maar 35 kg. Hij werd met een Canadees vliegtuig naar Maastricht vervoerd. Op weg naar huis overleed hij in Eindhoven. Zijn lichaam kon geen voedsel meer verdragen. Hij was dus bevrijd, maar voor hem was dat te laat geweest.

Struikelsteen Jan Boer

In de nacht van 2 op 3 juni 1944, ruim vier jaar na de Duitse inval in Nederland, werd er bij een aantal boerderijen In Smilde en Bovensmilde hard op de deur gebonsd. Veel jongens en mannen zaten ondergedoken; ook Cornelis Janssen, bijna 22 jaar oud en timmerman van beroep. Hij was actief in het verzet, bij de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO). Cornelis had zich verborgen op de boerderij van zijn oom Cornelis Bosma, omdat hij persé niet voor de Duitsers wilde werken. Bij de invallen in verschillende boerderijen die nacht werden boeren en hun onderduikers gearresteerd en in Assen gevangen gezet.Cornelis had de dag ervoor nog getwijfeld of hij daar zou blijven. “Tante, wat zal ik doen? Nog een nacht blijven of toch maar weggaan?” Hij besloot te blijven. De volgende dag kwamen ze hem echter halen.Een week later werd hij samen met een heel stel anderen die die nacht waren opgepakt, naar kamp Amersfoort overgebracht. De meeste onderduikers werden vandaar op transport gezet naar werkkampen in Duitsland. Cornelis werd naar strafkamp Neuengamme afgevoerd.Dat kamp lag helemaal in het noorden van Duitsland. Er was bijna geen eten, de mannen moesten zwaar werk doen in Neuengamme zelf of in kleinere 'buitenkampen' daaromheen en werden mishandeld. Toen in april 1945 de geallieerde legers steeds dichterbij kwamen besloten de Duitsers om Neuengamme te ontruimen. Veel van de gevangenen kwamen om het leven. In Neuengamme zelf, op weg naar andere kampen of in die andere kampen. Duizenden kwamen ook om aan boord van schepen waar de Duitsers hen op hadden gezet en die in de Lübeckerbocht werden gebombardeerd door Britse vliegtuigen.Het is niet bekend hoe het met Cornelis Janssen is afgelopen, maar hij keerde niet terug naar Nederland. Volgens het Rode Kruis stierf hij of in Neuengamme zelf, of na de ontruiming van dit kamp, of op één van die gebombardeerde schepen. Uiteindelijk werd in 1951 bericht dat hij omgekomen is. Dit heeft een zware indruk gelegd op zijn ouders, en ook op de familie Bosma.

Cornelis Janssen

Henk Rispens woonde in een huis hier aan de overkant van de vaart, aan de Rijksweg. Naast de vroegere boerderij van Snippe, waar nu autobedrijf van Prummel is. Hij was net 8 jaar toen de oorlog uitbrak. Hij was ziek toen de Duitsers ons land binnen vielen. Uit het raam kon hij net de Duitse auto’s zien langsrijden. Daaraan zaten touwen vast, waaraan Duitse soldaten op de fiets zich lieten voorttrekken. Wat later in de bezettingstijd zag Henk hoe de Duitsers door Nederlandse mannen achter het huis loopgraven lieten maken (met noodbrug) en een bunker bouwden. En ook een mitrailleursnest, achter het stookhok. Hij vond dat heel bijzonder en maakte er zelf een tekening van.Een stukje verderop legden de Duitsers tankgrachten aan. Henk speelde graag buiten met zijn buurjongen Henk Snippe, o.a. daar bij die tankgrachten. Ze deden dan ook wel een dingen om de Duitsers dwars te zitten.Henk Rispens vertelt: ‘We haalden de planken weg die over de tankgrachten lagen. Dan legden we er veel slechtere neer. Als die Duitsers dan met kruiwagens over die planken liepen, zakten ze er dwars doorheen. En dan schreeuwden ze heel erg hard: “sabotage, sabotage!” Maar ze kwamen er niet achter dat wij dat hadden gedaan.’Ook andere jongens uit Smilde deden wel eens gevaarlijke dingen in die tijd. Zo hebben Bertus van Sleen en zijn vrienden wel eens met ijzeren pennen een aarden damwand doorgestoken van de loopgraven achter boerderij Vos bij de Oude Veenhoop. Daardoor liep een radio-bunker van de Duitsers onder water. Die waren heel erg boos en de jongens kwamen er maar net zonder kleerscheuren vanaf. Gelukkig kon de moedige buurvrouw Blomberg met veel misbaar en met hulp van een aantal van moeders de soldaten overhalen, om die kinderen niet voor ‘kinderspel’ gevangen te zetten!

Schooljongens in oorlogstijd

Waar nu een fitnesscentrum is (Hoofdweg 210) stond vroeger de eerste openbare lagere school van Bovensmilde met daarvóór de onderwijzerswoning. Daar woonde juffrouw Elshof, juffrouw aan deze school. In het eerste jaar van de oorlog stopte zij als lerares. Ze was al wat ouder en niet zo gezond meer. Ze ging in Assen wonen, bij haar twee broers en twee zussen. Juffrouw Elshof was niet getrouwd, die broers en zussen van haar ook niet. Zij waren Joods. Bij hen in woonde ook een meisje van 13, een dochtertje van een Duits Joods echtpaar.In het najaar van 1942, ongeveer een jaar nadat zij was gestopt als schooljuffrouw, werden Juffrouw Elshof, haar broers en haar zussen samen met heel veel andere Joodse inwoners van Assen naar kamp Westerbork overgebracht. Ook het meisje moest mee. Vanuit Westerbork werden ze naar Auschwitz gedeporteerd (weggevoerd). Daar is juffrouw Auschwitz eind van dat jaar vermoord. Zij was 61 jaar oud. Aan de Rolderstraat 25 in Assen liggen struikelstenen voor haar en haar huisgenoten.Meer geluk had meester Gosse van der Veen van de gereformeerde lagere school in Bovensmilde. Hij werd in juni 1941 opgepakt. Hij was lid van een politieke partij, die protesteerde tegen de Duitsers. Samen met ongeveer 90 andere leden van die partij werd hij opgesloten in Kamp Schoorl, in de duinen van Noord-Holland. Een deel van die groep werd twee maanden later naar een kamp in Duitsland overgebracht. Meester van der Veen had geluk, hij werd vrijgelaten. Het bericht dat hij vrij was kwam per telegram. Iedereen in Bovensmilde was erg blij, ook de kinderen.De postbode die het bericht kwam brengen was zo blij, dat hij fietsend langs de vaart en zwaaiend met het telegram luid riep: “De meester is vrij! De meester is vrij!”. Iedereen die het hoorde begon te juichen.

Juffrouw Elshof en meester van der Veen

Ook na de tweede wereldoorlog zijn er Nederlandse militairen omgekomen in oorlogssituaties. Dit monument herdenkt de Smildeger militairen, die hun leven hebben verloren in dienst van het Koninkrijk der Nederlanden in de jaren na 1945. Het is ontworpen door Onno de Ruyter (19-12-1939) en is onthuld op 9 september 1998. Dit 'Indië/Korea-monument’ is een bronzen opengeslagen boek, geplaatst op een gemetseld voetstuk met plaquette. Op de plaquette zijn de namen van vijf gesneuvelde Nederlandse militairen aangebracht.De linker bladzijde van het boek gedenkt de vier jonge Smildeger militairen die tijdens de koloniale oorlog in Indonesië in voormalig Nederlands-Indië zijn omgekomen.Jannes Smidt uit Hijkersmilde was landarbeider. Hij ging als dienstplichtig soldaat naar Nederlands-Indië. Het Nederlandse leger vocht daar tegen het leger van Generaal Soekarno, die de onafhankelijkheid van Indonesië had uitgeroepen. Jannes raakte ernstig gewond door een per ongeluk afgegaan geweer en overleed. Hij ligt begraven op een Nederlands ereveld op Java.Helprich Stuifzand is eveneens omgekomen op Java. Hij was daar eerst soldaat, later marechaussee. Toen hij met een patrouille meeging in een onrustig gebied kreeg hij bij een vuurgevecht een schot in zijn hoofd. Hij was op slag dood en is begraven op een ereveld op Java.Derk Wiersema was eveneens soldaat in het Nederlandse leger, op Java. Op eerste kerstdag 1947 was zijn groep op weg naar een andere legerpost om daar kerstpakketten te bezorgen. Onderweg werden ze beschoten. Er werden ook zelfgemaakte handgranaten naar hen gegooid. Eén daarvan kwam onder het voertuig van Derk terecht en ontplofte. Derk werd zwaar gewond naar het ziekenhuis in Batavia gebracht waar hij die avond nog overleed. Ook werdbegraven op een ereveld op Java.Abraham Grit is de vierde Smildeger die omkwam op Java, in dienst van het Nederlandse leger. Begin januari 1949 liep hij met zijn bataljon in een hinderlaag en werd hij samen met een andere soldaat gevangen genomen. Een paar dagen later hoorden zij dat het Nederlandse leger naderde. Ze vluchtten om daarheen te gaan, maar werden daarbij doodgeschoten. Hij werd begraven op de plek waar hij dodelijk werd geraakt. In november 1990 is hij herbegraven op een Nederlands ereveld op Java.De rechterpagina herdenkt Jan Daling, de Smildeger die in 1951 omkwam in de oorlog tussen Noord- en Zuid-Korea Korea in dienst van de Verenigde Naties. Die steunden toen Zuid-Korea. Jan Daling had zich als vrijwilliger voor dat VN-leger aangemeld, in een Nederlands Regiment. Hij is in die oorlog gesneuveld en is kreeg een graf op het VN-ereveld bij Pusan in Zuid-Korea.Het boek staat symbool voor de moeizame worsteling met onze koloniale geschiedenis. Een geweer met daarop een soldatenhelm symboliseert de gesneuvelden. Verzonken op de Indiëbladzijde en in reliëf op de Koreapagina. Negatief en positief. Hoe dan ook: deze oorlogen hebben deze jonge mannen hun leven gekost terwijl zij hun plicht deden voor het vaderland.

Veteranenmonument of 'Indisch monument'

Je staat hier op de Molenwijk aan de rand van het dorp Smilde, ter hoogte van bedrijf Offringa (dat aan de Hoofdweg staat). Nu hebben we mooie fietspaden en goede fietsen, in de oorlog niet. Materiaal om fietsen te repareren en banden te plakken was nauwelijks te krijgen. De rijwielwinkels, zoals Offringa, plakten daarom een reep van een autoband op de fietsband, dan sleet die niet zo hard. Hij verkocht ook speciale ‘verduisteringslampjes’ voor de fiets. De gordijnen van de huizen moesten ’s avonds helemaal dicht als er licht brandde, het was pikkedonker op straat. Dat maakte het voor de geallieerde vliegtuigen moeilijk om hun doelen te zien en te beschieten.Offringa had ook een benzinepomp en een taxibedrijf. Bijna alle auto’s werden echter door de bezetter ‘gevorderd’. Offringa mocht één oude auto houden, bijvoorbeeld om mensen naar het ziekenhuis te brengen of voor begrafenissen. En je kreeg alleen maar benzinebonnen als je speciale toestemming daarvoor had. Radio’s verkocht Offringa niet meer, die waren verboden. Toch hadden veel mensen stiekem een radio in huis en luisteren ze naar Radio Oranje.Niet alleen benzine en fietsenmateriaal was moeilijk te krijgen, maar ook eten en drinken en kleding. Trijntje (Uildriks-) Sijken vertelt: ‘Voor alle levensmiddelen, maar ook voor turf, kolen, klompen, schoenen, textiel en fietsbanden kregen we distributiebonnen. Mijn laatste schoenen waren versleten en ik had alleen nog maar kleppers: houten plankjes die met linten aan mijn voeten geknoopt waren.’ De moeders deden heel veel moeite om met oude spullen nieuwe te maken, omdat er bijna niets te koop was.Sommige onderdelen van het dagelijkse leven gingen min of meer gewoon door in de oorlog, zoals bijv. de schoollessen. Maar er vielen ook veel lessen uit, vooral in de laatste oorlogsjaren. Schoolgebouwen werden soms gebruikt door de Duitsers. En als er ’s winters wel les was, dan moesten de kinderen van thuis een turf meenemen om de school te verwarmen. Buiten spelen kon vaak wel. Schaatsen in de vaak strenge winters, en ook bijv. ‘blokgooien’ met centen. Bertus Sleen speelde graag buiten, bijv. samen met zijn vrienden ‘onderduikertje’. Het was alleen altijd moeilijk om iemand te vinden die ‘Duitser’ wilde zijn. Iedereen wilde onderduiker zijn. Ze gingen ook vaak voetballen, met zelfgemaakte ballen. Daarover vertelt Bertus: ‘Die maakten we door ringen te knippen van oude fietsbinnenbanden. We propten een heleboel oude kranten in elkaar als een soort bal en deden de bandenringen er omheen, net zo lang tot er een grote ronde bal was ontstaan.’De mensen moesten zich, ook op de Smildes, aan allerlei regels van de Duitse bezetter houden. Zo mochten ze geen oranje en geen rood-wit-blauw dragen, de kleuren van ons land en ons Koningshuis. Stiekem gebruikten ze die kleuren soms toch wel, bijvoorbeeld bij de verjaardag van Koningin Wilhelmina op 31 augustus. Ze bedachten daar van alles voor.Bertus weet nog: `Mijn vader en moeder wilden toch oranje laten zien. Ze hadden mooie goudsbloemen gezaaid, de hele buurt deed dat. In juli en augustus stonde ze dan prachtig oranje te bloeien, in onze tuin, ook op de verjaardag van de koningin!’

Het dagelijks leven in WO 2

(eind bebouwde kom, bij Molenwijk nr. 9)

Aan de rand van Bovensmilde woonde Johannes Bosscher, op Rijksweg 235. Daar ligt een struikelsteen voor hem. Omdat dit een beetje buiten de fietsroute zelf is, hangt het QR-bordje met de informatie over hem hier bij de Hendrik Oostdraai.Johannes Bosscher was in 1939 als dienstplichtig soldaat het leger ingegaan. Dat was dus kort voor het begin van de oorlog. Toen de Duitsers Nederland hadden veroverd werden alle militairen naar huis gestuurd, ‘met groot verlof’ heette dat. Hij ging werken op het distributiekantoor; eerst in Smilde, later in Diever. In de oorlog was er een tekort aan allerlei levensmiddelen, maar ook aan kleding, benzine enz. De mensen konden dat alles alleen maar kopen als ze distributiebonnen inleverden. Die bonnen moesten de mensen afhalen op het distributiekantoor.Doordat hij op het distributiekantoor werkte kon Johannes ongemerkt distributiebonnen wegnemen voor onderduikers. Er waren veel onderduikers: mannen die niet voor de Duitsers wilden werken, verzetsmensen en bijv. ook wel bemanningsleden van neergestorte Engelse vliegtuigen. Zij werden door groepen van de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (de LO) geholpen om zich te verbergen voor de Duitsers. In de bossen bij Diever was een onderduikershol, dat werd ‘de Wigwam’ genoemd. Johannes hoorde bij die LO en regelde distributiebonnen voor onderduikers van de Wigwam en op andere plaatsen, zoals boerderijen op de Smildes. Johannes Bosscher werkte ook samen met 'Ome Joop', de leider van de Knokploeg Diever/Dwingeloo. Die Knokploeg pleegde overvallen op distributiekantoren, om bonnen voor de onderduikers in handen te krijgen.In november 1944 ontdekte de Sicherheidsdienst (SD, de Duitse politie) waar de Wigwam was en wie er hielpen. Johannes Bosscher en een heel stel andere helpers en onderduikers werden toen gearresteerd. Hij werd samen met zijn verzetsvrienden via de gevangenis in Heerenveen naar Kamp Amersfoort gebracht. Vandaar gingen ze op transport naar Kamp Neuengamme in Noord-Duitsland. De gevangenen moesten daar heel zwaar werk doen, hadden erge honger en werden mishandeld. Heel veel werden ziek en kwamen daar om het leven, ook Johannes Bosscher. Hij overleed in een ‘buitenkamp’ van Neuengamme op 14 maart 1945.

Johannes Bosscher (locatie QR-bordje)

(zijn  struikelsteen ligt bij Rijksweg 235)

De kerken bleven open in de bezettingstijd, maar ook die hadden het niet altijd gemakkelijk. De dominees en priesters moesten oppassen wat ze zeiden tijdens de diensten. Toch keerden ze zich soms openlijk tegen de Duitsers. De Landelijk Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (de LO) is opgericht door de gereformeerde dominee Joop Slomp uit Overijssel. Hij sprak overal in het land in de kerken en riep mensen op om niet te luisteren naar de nazi’s.In de kerk hier hangt een plaquette ter herinnering aan twee van de omgekomen mannen uit Bovensmilde, die lid waren van die LO (zie H 1 en H 2).Dominee Bouwers, de predikant van de Nederlands Hervormde gemeente van Hoogersmilde, moest ook niets weten van de nazi’s en ideeën. Hij hielp Joodse mensen en ook de eigen gemeenteleden, die het moeilijk hadden. En hij zorgde er met de kerkenraad voor dat dertig kinderen uit Utrecht in de ‘hongerwinter’ in Hoogersmilde werden opgevangen. Hier kregen ze tenminste voldoende en goed eten. Toch was ook hier niet alles meer voldoende te krijgen, blijkt uit brieven die de dominee kreeg van het landelijke kerkbestuur.De regeling voor brood voor het Heilig Avondmaal was, dat “voor ieder aanzittende van het Heilig Avondmaal eene hoeveelheid van acht gram brood ter beschikking werd gesteld.”.Ook metaal werd steeds schaarser. De Duitsers hadden er heel veel van nodig voor hun oorlogsindustrie. De mensen in Nederland moesten daarom al hun metaal inleveren. En bijna alle de kerken moesten hun klok inleveren. De burgemeester van Smilde ‘vorderde’ de klok van de Koepelkerk en beval om de klok van Hoogersmilde in de Koepelkerk te hangen. Daar waren de mensen in Hoogersmilde niet blij mee, want met die klok werd luchtalarm gegeven als er vliegtuigen aankwamen!

De kerk en dominee Bouwers in WO2

De Tweede Wereldoorlog heeft aan heel veel mensen het leven gekost. De meeste Smildegers die toen zijn omgekomen, zijn ver weg begraven. Velen in Duitsland, waar ze in een kamp zijn omgekomen. Dat geldt voor de Joodse slachtoffers, maar ook voor mannen die in arbeidskampen of concentratiekampen zijn vermoord of door uitputting of besmettelijke ziektes zijn bezweken.Op sommige plaatsen in Duitsland zijn er monumenten voor hen opgericht. Bijv. in Auschwitz voor de Joodse slachtoffers. Ook in herinneringscentra van kampen zoals Dachau en Neuengamme staan monumenten voor Nederlanders die daar zijn omgekomen. Daar waren ook Smildegers bij. In Smilde staan drie monumenten: het verzetsmonument, het Joods monument en het Indië monument. Die zijn opgenomen in de deelroute van Smilde. Soms hebben de slachtoffers ook een eregraf gekregen.Hier op de begraafplaats in Bovensmilde zijn eregraven voor een paar slachtoffers uit de oorlog. Eén van hen Jan Boer. Voor hem ligt een struikelsteen op Kanaalweg132 en zijn verhaal wordt verteld bij B 5. Jan Boer en al die andere Smildeger verzetsmensen kozen ervoor om zich niet neer te leggen bij de overheersing door de Duitsers. Zij vonden de ideeën van Hitler en zijn nazi’s heel slecht en kwamen daartegen in verzet. Daar hebben zij hun vrijheid en een aantal dus ook hun leven voor opgegeven. Dat moeten we niet vergeten. We moeten respect hebben voor deze mensen die zich hebben ingezet voor hun en onze vrijheid. Daarom staan we daarbij stil in deze fietsroute.Het is mooi dat hier ook een eregraf is voor de omgekomen parachutist Gabriel Louis Saltet de Sablet d’ Estières. Over hem is verteld bij B 10. Hij is één van de vele Franse, Canadese en andere geallieerde militairen die zijn leven heeft gegeven voor onze vrijheid. Hij en die andere gesneuvelde militairen zijn ver van hun eigen huis omgekomen om ons, Nederlanders, te helpen en te bevrijden. Daar mogen we hen wel erg dankbaar voor zijn.

Begraafplaats Bovensmilde

Hier net voorbij (waar nu nr. 83 is) stond in de oorlog de boerderij van Schreuder. Willem Schreuder woonde met zijn ouders en twee zusjes op hun boerderij hier aan de Vaart, bij de Leembrug.Op een dag kwam er een groep mannen, die aan het werk gingen op het land van Schreuder. Ze woelden de hele voortuin om en ook een deel van het land achter de boerderij. Alles wat daar gezaaid was, was niet meer te gebruiken. Het waren mannen die voor de Duitse organisatie TODT werkten.Willem Schreuder vertelt later: ‘Die bunkerbouwers sliepen ook bij ons op zolder boven de woonkamer, op een dikke laag stro. Zo’n 20 man waren het. Er werd aardappelen en snert voor hen gekookt in het stookhok. Als ze weer eens doornat van de regen terugkwamen, werden ook hun kleren daar te drogen gehangen.’De Duitsers legden hier en op meer plaatsen rond de Smildes en langs de vaart verdedigingswerken aan. Ze maakten op het land van Schreuder loopgraven en een bunkertje, waarin soldaten zich konden verschuilen. En verder naar achteren, richting Diependaal, werd ook een lange tankgracht gebouwd. Die was bedoeld om de tanks tegen te houden als de geallieerde legers Nederland wilden bevrijden. Die verdedigingslinie werd de ‘Frieslandriegel’ genoemd.Mannen uit de Smildes en ook van elders in Nederland werden door de Duitsers verplicht aan het werk gezet daarvoor. Zij moesten die tankgracht en de andere verdedigingswerken graven. Veel andere mannen moesten verplicht in Duitsland gaan werken, meestal in fabrieken van de Duitse oorlogsindustrie. Sommigen doken onder om daaraan te ontkomen. Als ze dan gepakt werden, dan werden ze toch nog op transport gezet naar Duitsland. En lang niet al die ‘dwangarbeiders’ kwamen levend terug.

Verplichte arbeid voor verdedigingswerken

In dit huis woonde Jan Eleveld met zijn ouders, vijf broers en vijf zussen. Ze hadden een landbouwbedrijf.In de oorlog zat Jan in het verzet, ook zijn vader en moeder waren daarbij betrokken. Zo zaten er onderduikers in huis, hadden ze stiekem een radio die door de nazi’s verboden was en verstopten ze een pistool in een geheim laatje in de poot van een kast.Klaas Eleveld, het broertje van Jan: ‘Zoals gebruikelijk gingen we om twaalf uur eten. Na het eten las mijn vader een hoofdstuk uit de Bijbel en werd er gedankt. Plotseling, midden in het gebed, hoorden we lawaai uit de slaapkamer van mijn ouders. Iemand rende de slaapkamer uit en de trap op. Toen voetstappen over de zolder, door de schuifdeur, over het turfhok en boven op de koezolder. Broer Jan had klaarblijkelijk Duitsers gezien door het raam van de slaapkamer en was de trap opgerend. Toen werd het stil. (…) Toen deed ik stiekem mijn ogen open en zag een soldaat met een machinepistool in aanslag op de hoek voor ons huis staan.’In oktober 1944 is er op de boerderij een inval door de nazi’s geweest. Bij de inval ontdekten de nazi’s twee onderduikers. Zij zijn samen met vader Eleveld opgepakt en naar de gevangenis in Assen gebracht. Jan kon zich net op tijd verstoppen op de koezolder en ook zijn de Joodse jongen, de radio en het pistool niet ontdekt. Moeder heeft toen een groot bedrag aan geld van de bank gehaald en probeerde vader vrij te kopen. Dat is gelukt. Ook de twee onderduikers hebben de oorlog overleefd.Jan is de enige van de familie Eleveld die tijdens de oorlog omkwam. Hij was al gewond geraakt bij een actie van de Knokploeg waar hij bij zat. Vlak voor de bevrijding reed hij samen met een andere verzetsman op de fiets in de buurt van Appelscha. Ze waren op weg van de boerderij van Veenstra aan de Menneweg - die boerderij was een verzamelplaats van het verzet – naar de Franse parachutisten die waren geland. Ze werden toen beschoten door twee Landwachters en Jan Eleveld werd doodgeschoten. Hij heeft de bevrijding dus niet meer kunnen meemaken. Jan was pas 25 jaar jong toen hij om het leven werd gebracht. De Nederlandse Landwachters zijn na de oorlog veroordeeld. Zij hebben toen gevangenis-straffen gekregen25 jaar oud. De Nederlandse Landwachters zijn na de oorlog veroordeeld en hebben gevangenisstraffen gekregen.

Struikelsteen Jan Eleveld

Let op en ga veilig staan!!!Albert Turksma was vrachtwagenchauffeur bij de melkfabriek in Smilde en hoorde bij een verzetsgroep. Hij woonde eerst nog bij zijn ouders, waar nu Hoofdweg 91 is. Dat werd voor hem en zijn ouders echter te gevaarlijk. De Duitsers vermoedden dat hij in het verzet zat, en dat was ook zo. Daarom dook hij onder op de boerderij van Meint Sinkgraven aan de Grietmanswijk, en later nog weer ergens anders.Albert bleef actief in het verzet, ook toen hij ondergedoken zat. Op het eind van de oorlog werkten alle verzetsgroepen samen. Ze vormden samen de Binnenlandse Strijdkrachten (BS). Ze bereidden zich voor op de komst van de geallieerde bevrijders, om die te helpen.Op 8 april 1945 fietste Albert via Oude Willem richting Diever om een opdracht van zijn BS-commandant Kees Veldman uit te voeren. Het was kort voor de bevrijding, de Canadese tanks kwamen steeds dichterbij en de Duitsers trokken zich al wat terug. Hij moest een auto ophalen in Diever. Waarschijnlijk vond hij het te gevaarlijk om langs de vaart daarheen te fietsen en wilde hij geen terugtrekkende Duitsers tegenkomen. Daarom nam hij een omweg, over Oude Willem.Onderweg stuitte hij toch op een groep Duitsers, bij Wateren. Zij hielden hem aan en doorzochten zijn kleding. Ze waren erg zenuwachtig, geschrokken van de landing van de Franse parachutisten overal in Drenthe de nacht ervoor. Daar waren ze net nog mee in gevecht geweest. Ze vonden een pistool in zijn sokken en ze schoten hem direct dood. Dat was nog maar vijf dagen voor de bevrijding van de Smildes. En hij was niet de enige Smildeger, die in de laatste week van de bezetting zijn leven verloor.Albert Turksma’s lichaam werd in een greppel gegooid. Daar werd hij door mensen uitgehaald. Toen de familie en bekenden hem gingen begraven op Kerkenveld werden ze ook nog beschoten door Duitse soldaten, die erg kwaad waren dat ze de oorlog gingen verliezen. Turksma heeft net als een aantal van zijn omgekomen verzetsvrienden een eregraf op begraafplaats Kerkenveld in Smilde.

Struikelsteen Albert Turksma

Harm Stadman, woonachtig op het Rheeveld, leerde de beginselen van het huisslachten van zijn vader. Als jongen van 13 jaar oud ging hij al met zijn vader mee. Hij kreeg het slachten goed in de vingers en in de oorlog had Stadman daar veel profijt van.In de loop van de oorlog mochten de mensen bij een huisslachting maar een beperkt aantal kilo’s vlees zelf houden. Bij huisslachtingen werd gebruik gemaakt van een ladder. Voor het bepalen van het aantal kilo’s mocht het gewicht van de ladder van het totaal aantal kilo’s vlees afgetrokken worden. ‘Ik kan alleen maar constateren dat in die rijd de mensen geweldig zware ladders in hun bezit hadden,’ aldus Stadman. Het overige aan vlees werd door een instantie van de Duitsers opgehaald.Door al die (veelal clandestiene) huisslachtingen kwam er op een gegeven ogenblik gebrek aan zout. Zwager Geert Fokkens reisde toen helemaal naar Hengelo om voor huishoudelijk gebruik zout te halen.

Oorlogsbelevenissen van Harm Stadman, opgetekend in 1995

In het najaar van 1944 was het zuidelijke deel van Nederland bevrijd door de geallieerden. De Duitsers verwachtten dat de geallieerden van verschillende kanten verder zouden oprukken. Ze legden toen een hele lange verdedigingslinie aan. De Duitse Organisatie TODT kreeg de opdracht om die nieuwe verdedigingswerken in het oosten van het land te maken. TODT gebruikte daarvoor heel veel Nederlandse mannen, die verplicht voor hen moesten werken.Op de tekening zie je een dubbele tankgracht, oostelijk (rechts op de tekening) van de Smildes en de Drentse Hoofdvaart, en ook door Witten.Jan Boer uit Witten weet het nog: ‘Zo’n 150 mannen liepen rond in het veld om een tankgracht te graven voor TODT. Die liep van Bovensmilde hierheen, langs de Witterzomer. Er was een brug overheen gemaakt. Daar scholen de jongens uit het dorp wel onder. En ze ruilden eieren tegen sigaretten, die rookten ze daar onder die brug.’TODT maakte daarbij gebruik van heel veel Nederlandse mannen, die verplicht voor hen moesten werken.De Duitse verdedigingslinie waar deze tankgrachten deel van uitmaakten werd de ‘Frieslandriegel’ genoemd. Die heette zo omdat hij de geallieerde tanks moest tegenhouden die vanuit Friesland (de kant van de Waddenzee) werden verwacht. Hij liep door in de richting van Delfzijl.Deze verdedigingslinie heeft op een aantal plaatsen wel gewerkt. De opmars van de Canadese tanks werd er in ieder geval wat door opgehouden. Maar de geallieerde bevrijders werden er toch niet echt door tegenhouden. Dat kwam ook door de Franse parachutisten die overal in Drenthe werden gedropt, ook rond de Smildes. In het Kyllotsbos bij Smilde zie je nog een restant van een tankgracht (zie locatie S20 van deelroute Smilde).

Verdedigingswerken: de Frieslandriegel

Net als de andere bruggen was ook de Pieter Hummelenbrug belangrijk in de laatste dagen van de Duitse bezetting. De overal in Drenthe gedropte Franse parachutisten legden hinderlagen en maakten het de Duitse soldaten lastig. Zij werden daarbij geholpen door mensen uit allerlei verzetsgroepen. Die werkten inmiddels samen in de ‘Binnenlandse Strijdkrachten’ (de B.S.). Een deel van de Duitse soldaten sloeg al op de vlucht.Op 11 april werden de bewoners in de omgeving van de brug gewaarschuwd. De Duitsers gingen de brug opblazen, de huizen moesten ontruimd worden. Eerst ging een aantal soldaten nog naar de draaibrug over de Beilervaart, om die met handgranaten op te blazen. Een luide knal, veel rook en stof, maar de brug was niet kapot. Daarna besloten de soldaten om de Pieter Hummelenbrug op te blazen. Ze bonden er handgranaten aan vast. Even later klonk een luide knal, maar de brug bleef heel.Appie Bosma zag alles, vanaf de hoek van zijn ouderlijk huis bij de brug. De soldaten kregen een nieuw idee. Hij zag een stel soldaten naar het schip van Joh. Koers lopen, dat vlak voor diens huis lag; het motorschip ‘Actief’. Onder luid protest van Koers verplaatsten ze het schip zo, dat het met de takelmast tegen de onderkant van het brugdek lag. Met handgranaten maakten ze een gat in de romp, onder de waterlijn. En het schip zonk … alleen de masten en het stuurhuis staken nog boven water uit.De brug kon niet meer dicht. De volgende dag waren in Hoogersmilde de gevechten op Oranje goed te horen. Een Canadese tank kwam een kijkje nemen, vanuit Dwingeloo. Veel Duitse soldaten vertrokken richting Assen. Een paar mannen uit Hoogersmilde hebben de mast van de ‘Actief’ laten zakken en de brug dichtgedraaid, zodat die weer kon worden gebruikt.Twee dagen later, op vrijdag 13 april, kwamen Canadese tanks aanrijden vanuit Beilen. Alle Duitsers hadden zich inmiddels teruggetrokken. De Canadezen stopten bij de Pieter Hummelenbrug. iedereen was heel erg blij, Hoogersmilde was bevrijd !En het was geen Sinterklaasfeest, maar dit spot-Sinterklaasgedichtje kwam uiteindelijk wel uit. Drie weken daarna gaven de nazi’s zich over; op 5 mei was heel Nederland weer vrij.

Pieter Hummelenbrug en de bevrijding van Hoogersmilde

Direct na de oorlog werden twee nieuwe boerderijen gebouwd, aan de Beilerstraat 3 en 6.De boerderij op nummer 3 werd gezet door Jan Seubring, zijn boerderij (Westeinde) was in de oorlog in vlammen opgegaan. In de gevel is een steen aangebracht die er op duidt dat het hier om een wederopbouwboerderij gaat.De boerderij op nummer 6 is gebouwd door Geert Vredeveld, ook zijn boerderij in het midden van het dorp (Dorpsstraat) is ten tijde van de bevrijding in brand geschoten.

Wederopbouwboerderijen

Dit huis heet de Haegenaarshoeve of Villa Korteweg. In de oorlog werd het ‘Villa Zandvoort’ genoemd, omdat er een heleboel mensen uit Zandvoort (dat ligt in het westen van ons land) werden ondergebracht. Zij moesten daar weg, toen de Duitsers dat gebied helemaal vrijmaakten om er verdedigingswerken te bouwen. Die waren bang dat de geallieerden - de landen die Nederland wilden bevrijden - vanaf de zee Nederland binnen zouden binnenvallen.Mevrouw Korteweg, die er woonde, moest zelf tijdelijk ander onderdak vinden. Na de bevrijding vertrokken de Zandvoorters. Een aantal van hen kwam later nog wel eens terug naar Smilde. Mevrouw Korteweg zei toen tegen hen: ‘Ik moest huilen toen jullie kwamen, maar ik moest ook huilen toen jullie vertrokken.’Niet alleen in de Haegenaarshoeve verbleven er evacuees uit andere delen van ons land. Begin 1945 was Zuid-Nederland voor een groot deel bevrijd. De stad Roermond en de dorpen daaromheen waren nog bezet door de Duitsers. Daar waren toen zware gevechten tussen de Duitsers en de geallieerden. De bewoners werden toen geëvacueerd, ze moesten vertrekken naar het nog bezette noorden van ons land.Ongeveer 1000 inwoners van het kleine Limburgse dorpje Boukoul moesten midden in de winter hun huis en bijna alles wat ze hadden verlaten. In een lange stoet liepen ze eerst de grens over, naar Duitsland, met alles wat ze mee konden nemen. Ze sliepen daar in een koud zaaltje, met vies stro op de vloer om op te slapen. De volgende dag werden ze op de trein gezet naar het noorden. Onderweg werd die trein ook nog beschoten.Na een paar dagen kwam een deel van hen in Smilde terecht. Zij werden ondergebracht bij allerlei gezinnen, waar er ook maar plaats was. Kinderen kwamen vaak helemaal alleen in een vreemd gezin terecht. Ze bleven daar tot na de bevrijding. Soms nog wel langer, omdat er bijna geen vervoer was nog. Zowel voor de opvanggezinnen in Smilde als voor de mensen uit Boukoul was het een moeilijke tijd, maar iedereen werkte mee om er het beste van te maken. Hulde voor de vluchtelingen en voor de Smildegers!

Villa Korteweg, in WO2: 'Villa Zandvoort'

De boerderij van Geert Vredeveld (Dorpsstraat 3a) werd eveneens tijdens de bevrijding op 12 april 1945 in brand gestoken. Vredeveld had samen met zijn vrouw Hillichje Klok vier dochters en een zoon. Na de brand verbleef het gezin tijdelijk in een barak, samen met een deel van de familie Oosting van het Oranjekanaal. Vredeveld bouwde een nieuwe boerderij aan de Beilerstraat, één van de twee wederopbouwboerderijen.Op het erf van deze oude boerderij aan de Dorpsstraat liet Hendrik Datema een winkel bouwen.Links voor de brug, op de hoek, woonde de familie Bosman, hun zoon kwam om tijdens de invasie van de Duitsers. In de oorlog kreeg iedereen te maken met bonnenkaarten. Al het voedsel kwam op de bon en elke week moest de familie Bosman hun bonnen inleveren om nieuwe bevoorrading voor hun winkel te kunnen krijgen. Tabak was in de loop der oorlogsjaren bijzonder schaars geworden. De boeren, zo vertelde Aaldert Bosman in 1995, rookten gedroogd grasmeel in hun pijp. Ook de ruilhandel kwam op. In 1944 trouwde Aaldert en hij kon moeilijk aan schoenen komen. Stad en land sjouwden Aaldert en zijn toekomstige vrouw af om een paar trouwschoenen te krijgen. Uiteindelijk lukte dit bij een schoenenzaak in Assen. De aankoop vond ‘achterom’ plaats, nadat Aaldert naast een schoenenbon tevens een suikerbon had aangeboden. Op deze manier kon het echtpaar Bosman alsnog goed geschoeid naar het gemeentehuis in Westerbork.Tijdens de bevrijding bracht de familie Bosman twee nachten door in een eigengemaakte schuilkelder. Met de buren hadden zij precies achter de mestbult een grote schuilkelder gegraven met een afdekking van stro. Af en toe slopen ze één voor één naar binnen om nieuwe bevoorrading op te halen. Nadat de kust veilig was bleek dat hun kleren helemaal geel was van het mestvocht, afkomstig uit de mestbult.

Brand aan de Dorpsstraat tijdens de bevrijding

Harm Stadman was een echte natuurliefhebber en zocht in het voorjaar naar eieren. Op een zondagochtend, vlak voor de bevrijding, liep hij met dit doel op het zandweggetje dat naar Brunsting liep. ‘Op een gegeven ogenblik hoorde ik een fluitje. Ik liep verder, maar vond dit toch wel vreemd. Tot grote verrassing vond ik daar op een gegeven ogenblik een complete militaire uitrusting van een parachutist. Ik pakte mijn vondst op en heb dit verstopt in de rangen in de sloot naast het weggetje. Vervolgens ben ik verder het veld ingelopen en vond daarna ook nog eens 12 eieren.’Bij thuiskomst vond Harm zijn hoogzwangere vrouw in angst want ondertussen had zij via de radio vernomen dat er in de buurt parachutisten geland waren. ’s Avonds gingen zijn zwager Geert Fokkens en Stadman vervolgens terug naar de vindplek en haalden de spullen op. Ook het fluitje werd door Stadman gevonden en is bewaard gebleven. Naast een slaapzak, een blik met chocola en koekjes bestond de vondst verder uit munitie. De handgranaten verstopten de beide heren in een vierkant blik en gaven dit later mee aan de bevrijders. Leuk detail is verder, dat dezelfde avond de familie Stadman zich nog tegoed heeft gedaan aan de grootste lekkernij uit die tijd: chocolade.

Vervolg van oorlogsbelevenissen van Harm Stadman, opgetekend in 1995

Op de begraafplaats van Hoogersmilde zijn verschillende slachtoffers uit WO2 begraven. Smildegers, maar ook mannen die hier ver van hun geboorteplaats een graf hebben gekregen. Dat zijn de vijf omgekomen bemanningsleden van een Britse bommenwerpen, die hier dichtbij is neergestort. Bij H 13 wordt hun verhaal verteld. Hier is ook het graf van meester en verzetsman Arend Tibben (zie H 4).Jan Moes uit Hijkersmilde en Bertus Sluiter uit Hoogersmilde hebben eveneens een laatste rustplaats hier gekregen. Zij moesten in de oorlog als dwangarbeider in Duitsland gaan werken. Het leven was er zwaar en er waren regelmatig bombardementen door Engelse vliegtuigen. Daarbij kwamen regelmatig veel arbeiders om het leven, ook vrienden waarmee Jan werkte. Jan overleed daar in Duitsland kort na de bevrijding door een besmettelijke ziekte, tyfus. Zijn lichaam is vier jaar later naar Nederland gebracht en hier begraven. Bertus Sluit is drie weken vóór het einde van de oorlog verdronken in de rivier de Elbe, bij Hamburg. Hij is net als Jan Moes een aantal jaren na de bevrijding alsnog hier in Hoogersmilde begraven.Harm Pit uit Hoogersmilde ligt hier ook begraven. Harm wilde absoluut niet in Duitsland voor de nazi’s gaan werken en dook onder. Op 25 oktober 1944 was hij even thuis, aan de Albinoweg, omdat hij bij zijn zieke dochter wilde zijn. Hij is toen uit zijn huis gehaald door vier Landwachters. Dat waren Nederlandse mannen, die de Duitse politie hielpen om onderduikers en vluchtelingen op te sporen. Ze brachten hem naar het politiebureau in het Schultehuis in Diever. Toen een Landwachter hem ’s avonds na het verhoor in een cel wilde opsluiten, probeerde Harm te ontvluchten. De Landwachter pakte zijn pistool en schoot Harm dood. Op 30 oktober is hij hier begraven, op de begraafplaats in Hoogersmilde.Hier dichtbij, aan de Tramweg, is een Joodse begraafplaats. In de 19e eeuw woonden er op de Smildes veel Joodse mensen. Bij het begin van WO2 waren dat nog maar vier gezinnen. In de verhalen van de deelroutes Smilde en Bovensmilde wordt over hen verteld.

Begraafplaats Hoogersmilde

De Duitsers waren bang dat Engeland samen met andere vrije landen Nederland zou proberen te bevrijden. Daarom maakten ze op veel plaatsen tankgrachten om tanks en andere legervoertuigen tegen te houden. In het Kyllotsbos kun je nu nog een restant van zo’n tankgracht zien. Die tankgrachten hier vormden samen met bijv. loopgraven en schuttersputjes een verdedigingslinie, die de ‘Frieslandriegel’ werd genoemd.Nederlandse mannen aan het werk bij de tankgrachtVeel Nederlandse mannen moesten helpen met het graven van deze verdedigingswerken. Dat was heel zwaar werk. Ze werden daarvoor verplicht tewerkgesteld bij de Duitse organisatie die de leiding had over deze bouwwerken, de organisatie TODT.Die tankgrachten hielpen echter niet tegen de parachutisten! In de nacht van 8 op 9 april 1945 werden er Franse parachutisten gedropt op diverse locaties in Drenthe, om onze provincie verder te bevrijden: ‘Operatie Amherst’. Niet alle parachutisten kwamenveilig op de grond. De groep (‘stick’) van kolonel Lagèze landde hier bij buurt van Smilde. Eén van hen, Jean Marie Ravenel, werd bij zijn sprong geraakt door een container met wapens, die uit het vliegtuig werd gegooid. Hij raakte daarbij zwaargewond en stierf in de armen van een andere parachutist. Hij is begraven op Kerkenveld.Einde route Smilde in WO2. Keer over de Kyllotslaan terug naar startpunt of dorp.

Restant tankgracht Kyllotsbos

In de loop van de oorlog gebeurde het regelmatig, dat Engelse vliegtuigen beschietingen uitvoerden in Nederland. Ze wilden dan schade toebrengen aan Duitse gebouwen, voertuigen of verdedigingswerken. En ook wel treinen of boten, waarmee materiaal werd vervoerd door de Duitsers. Bij dat soort beschietingen ging het ook wel eens goed mis.Begin 1945 kwamen er acht Engelse jachtvliegtuigen over. Ze beschoten drie schepen die hier in de vaart lagen. Koopman Henderikus Hatzmann was op bezoek in de boerderij van Klaas Mulder, op de grens van Hooogersmilde aan de Achter de Barge. Hij werd getroffen door mitrailleurkogels en is met zware verwondingen per paard en wagen naar het ziekenhuis gebracht. Zijn kinderen zijn daar nog heen gefietst om bloed te geven, maar dat hielp niet. Hij overleed in het ziekenhuis.Lammert Knorre, die in het huis ernaast woonde, vertelt: `Ze stonden in de woonkamer, er was een beschieting door vliegtuigen. Er kwam een steen naar beneden in de schoorsteen, dus ze vluchtten snel de kamer uit naar de stal. Daar is Hatzmann toen getroffen door kogels uit een vliegtuig.'Bertus Haasjes, 17 jaar toen, wilde over de rand van de loopgraaf kijken waarin hij samen met een Duitse soldaat dekking had gezocht.`Liegen bleiben, sie schiessen auf uns!' riep de soldaat tegen hem.Zo’n twee maanden later werden er weer vaartuigen beschoten. De mensen die op de schepen waren wisten niet hoe snel ze de wal op moesten. Iedereen op de kant dook een loopgraaf in – die waren overal langs de vaart gegraven -of vluchtte ergens naar binnen.Grietje de Boer en haar moeder Antje Duker, bij wie Grietje en haar man inwoonden, haastten zich de aardappelkelder in onder de boerderij van de Dukers, dicht bij de brug. Toen Antje even de kelder uitging merkte ze dat het huis boven hen in brand stond. Ze waarschuwde snel de anderen in de kelder. Ze konden nog net op tijd de woning verlaten, die stond in lichterlaaie. Er was bijna niets uit te redden; de boerderij brandde tot de grond toe af. De bewoners moesten allemaal ergens anders onderdak vinden. Na de oorlog werd hun boerderij herbouwd met geld van de Amerikaanse Marshalhulp.

Pieter Hummelenbrug en vaart: beschietingen door de RAF

Rechts, in deze hoek van het Westeinde, stonden vroeger drie boerderijen vredig naast elkaar. Eén ervan is verdwenen, die werd met de bevrijding op 12 april 1945 in brand geschoten. Daarin woonden Jan Seubring en Margje Seubring-Eefting samen met broer Hendrik Seubring en pleegdochter Margina Eefting. Zij bouwden na de oorlog een nieuwe boerderij aan de Beilerstraat in Hijken, één van de twee wederopbouwboerderijen.Bron: Rondgang door Hijken

Brand in Westeinde tijdens de bevrijding

Aan de Molenwijk, iets terug richting Smilde, stond in vroeger de boerderij van Aaldert en Trijntje Feijen. Op die boerderij zaten in de oorlog onderduikers, net als op een aantal andere boerderijen in Smilde. Sommigen zaten er omdat ze actief waren in het verzet. Anderen, omdat ze niet in Duitsland wilden gaan werken voor de nazi’s. Toen ze daarvoor werden opgeroepen, verborgen ze zich voor de Duitsers. Ze doken onder. Bij Feijen zaten in juni 1944 o.a. Bertus Raaf en Jan Hof. Zij kwamen uit het oosten van Drenthe en waren allebei 18 jaar oud.Ook op een aantal andere Smildeger boerderijen zaten onderduikers. Als er geen gevaar was (geen Duitse soldaten of N.S.B.'ers in de buurt) dan werkten ze op het land. En als het nodig was vluchtten ze naar schuilplaatsen. Die waren daarvoor gemaakt in het bos, of in een bietenkuil op het land of in een zandkuil. Op zondag gingen ze ook wel mee naar de kerk, daar zaten ze dan onopvallend achterin.Begin juni 1944 werd er bij Feijen op de deur gebonsd. Aaldert deed de deur open en meteen drongen Duitse soldaten en mannen van de Landwacht het huis binnen. Het huis was omsingeld, niemand kon vluchten. De soldaten vonden ook nog een verboden krantje, de Trouw. Aaldert en zijn twee onderduikers werden door de Duitsers meegenomen naar de gevangenis in Assen.Net als hier vonden die nacht ook op andere boerderijen in Smilde invallen plaats, ze waren allemaal verraden. De boeren en hun onderduikers werden afgevoerd naar Assen: Aalderts broer Jan Albert Feijen, zijn zwager Cornelis Bosma , diens broer Willem Bosma, Roelinus Vochtelo, Gerrit Offringa, Willem Mast en Piet Feijen en nog acht onderduikers.Willem Mast en Piet Feijen werden na een dag of 10 al vrijgelaten, de anderen werden doorgestuurd naar kamp Amersfoort. Cornelis Janssens, die in het verzet actief was geweest, werd naar concentratiekamp Neuengamme gevoerd. Dat heeft hij niet overleefd (zie B 13, deelroute Bovensmilde). De overigen kwamen terecht in andere kampen in Duitsland, o.a. in Offingen bij Ulm. Daar moesten ze dwangarbeid doen voor de Duitsers.Deze andere Smildeger mannen overleefden dat gelukkig allemaal. Ze keerden na de bevrijding van hun kamp lopend en liftend terug naar Smilde, in totaal een tocht van wel 700 km. Daar deden ze twee weken over. Hun families in Smilde waren natuurlijk heel erg blij toen zij de mannen terugzagen! Ook Feijens onderduiker Jan Hof keerde levend terug, maar zijn vriend Bertus de Raaf kwam om in Neuengamme.

Onderduikboerderijen

(QR op info bord hoek evenemententerrein)

De Veenhoopsbrug was een belangrijke plek in de oorlog. Bij de NTM-(tram)halte bij deze brug moesten op 2 oktober 1942 de Joodse vrouwen, kinderen en oude mensen zich verzamelen. Zij werden die nacht vanuit Smilde in drie auto’s naar kamp Westerbork gebracht. Een dag later werden ook de Joodse mannen uit Smilde, die eerder al naar speciale werkkampen in Ruinen en Geesbrug waren gestuurd, naar Westerbork overgebracht. Wat er daarna met hen allen gebeurde, is verteld bij andere locaties op deze route.Een paar jaar later speelde de brug een belangrijke rol bij de bevrijding van Smilde. Rond 11 april 1945 kwamen de Canadese tanks steeds dichterbij. Er waren ook Franse parachutisten geland in de omgeving, o.a. in het Kyllotsbos en bij Bovensmilde. De Duitsers wilden toen de Veenhoopsbrug opblazen om de tanks en de parachutisten tegen te houden. Ze brachten dynamiet aan onder de brug.Jan Vriezo Voortman zag dat vanuit zijn huis. Dat is het huis met de trapgevel aan de overkant van de vaart, Tramweg 71 nu. Vanuit dat huis kon hij de Duitse soldaten steeds goed in de gaten houden. Die zaten in het postkantoor en in De Veenhoop hier aan deze kant van de vaart, tegenover zijn huis. Jan Vriezo en zijn vader hebben tot twee keer toe de explosieven onder de brug vandaan gehaald. Daardoor is de brug behouden gebleven en konden de Canadezen doortrekken.Op 13 april 1945 werd Smilde bevrijd. Jan Vriezo kreeg na de bevrijding een onderscheiding voor deze heldendaad en voor zijn hulp aan Franse parachutisten.

Veenhoopsbrug: deportatie en bevrijding

Links verderop in het veld was een Joods werkkamp gevestigd. ‘Kamp Oranjekanaal’, bestaande uit een grote boerenschuur op de landerijen van de aardappelfabriek, was van augustus tot 3 oktober 1942 een werkkamp voor Joodse dwangarbeiders die werden ingezet bij graafwerkzaamheden, de aardappeloogst en in de fabriek.Een grote verbouwde boerenschuur diende als joods werkkamp. De schuur bevond zich op de landerijen van de aardappelmeelfabriek Oranje. De dwangarbeiders sliepen in kamertjes op stapelbedden. Elke kamer had een raam, een eenvoudige tafel en een kacheltje. De beheerder vond onderdak in het woongedeelte dat zich boven de keuken bevondOp 27 september 1942 schreef de op 7 augustus in het kamp gearriveerde Levie aan zijn vriend André: 'Toen wij hier in het kamp kwamen, kregen wij al direct een goede indruk doordat het kamp prachtig is. Een heel mooi huis met een zeer behoorlijke eetkamer en een goede slaapzaal, waar wij met 20 menschen slapen. Wij moeten en dat is nu eenmaal voorschrift aan alle orde maatregelen voldoen. Wat niet de schuld is van onze chef-kok, die is een goeie jongen.'De ongeveer 80 joodse dwangarbeiders werden in de maanden augustus/september 1942 ingezet bij graafwerkzaamheden, de aardappeloogst en op de aardappelmeelfabriekfabriek.In hun vrije tijd, op weg of terug van het werk deden sommige dwangarbeiders wel eens boodschappen in de winkel en het café in Oranje. Of ze gingen naar de dokter, nadat de beheerder een briefje had gegeven. Soms dronken ze koffie bij de bewoners van het dorp of gapten ze een rauwe aardappel of wortel uit één van de moestuinen.Op 2 of 3 oktober 1942 vertrokken de joodse mannen uit Oranje lopend naar kamp Westerbork.Later werd de schuur, die in de volksmond 'Het Kamp' werd genoemd, door de Hitlerjugend gebruikt.Bron: <a href=http://www.joodsewerkkampen.nl rel="noopener noreferrer">www.joodsewerkkampen.nl</a>

Joods werkkamp Oranje

Op 13 april 2025 zijn hier struikelstenen gelegd voor twee mannen. Voor Pieter Roelfsema op het voetpad vanaf het P-terrein naar het kantoor van Calduran. Voor Willem Bruggink hier in deze veldkei.Pieter R. Roelfsema (1898, ovl. 9 nov. 1944)Pieter Roelfsema was directeur van ‘Kalksteenfabriek Albino’, zoals Calduran vroeger heette. Hij woonde samen met zijn vrouw en hun drie kinderen in Groningen. Een paar dagen per week verbleef hij dan meestal in een huis hier naast de fabriek, ‘de oude villa’.Roelfsema en zijn vrouw moesten niets hebben van de Duitse bezetters. Zij organiseerden in hun huis avonden met kunstenaars, die geen lid wilden worden van de verplichte nazi-vereniging voor kunstenaars. Ook was hij nog betrokken bij de door de Duitsers verboden artsenvereniging en bij de verzetskrant Vrij Nederland. Hij zamelde geld in voor organisaties die onderduikers hielpen, zoals het Nationaal Steunfonds en de Landelijke Organisatie voor hulp aan Onderduikers, de LO. De LO zorgde voor bonkaarten, voedselbonnen en levensmiddelen voor die onderduikers. Roelfsema regelde zelf ook onderduikadresssen. De kalksteenfabriek was belangrijk voor de Duitsers, die hadden die stenen nodig. Daarom mocht Roelfsema zijn auto houden en kon hij zich vrijer bewegen dan de meeste mensen. Op een gegeven moment begonnen de Duitsers hem te verdenken. Hij moest onderduiken; eerst samen met zijn vrouw en kinderen hier in ‘de oude villa’ en daarna los van elkaar ergens anders .Toch kreeg de Duitse politie hem te pakken. Hij werd op 8 november 1944 gearresteerd en naar de gevangenis in Groningen gebracht, het Scholtenhuis. Na een zwaar verhoor overleed hij daar een dag later. Zijn lichaam werd door de Duitsers stiekem begraven en pas twee maanden na de bevrijding gevonden. Hij is toen opnieuw begraven op de Begraafplaats in Haren, bij Groningen.Willem Bruggink (1919, ovl. 13 maart 1945)Ook Willem Bruggink woonde officieel niet in Hoogersmilde. Hij was lid van de Nederlands hervormde gemeente Hoogersmilde, maar woonde bij zijn ouders in Geeuwenbrug (Venesluis 559). Hij was boekhouder bij de zuivelfabriek in Hoogersmilde. Zijn meeste vrienden woonden in Hoogersmilde. Daar was hij actief bij de LO, samen met o.a. Arend Tibben, Johannes Bosscher en Leffert Tigelaar. Bruggink was contactpersoon in Hoogersmilde tussen die LO en het Nationaal Steun Fonds (het NSF), waar Pieter R. Roelfsema geld voor inzamelde.Willem Brugging werd net als Tibben en Bosscher in november 1944 opgepakt door de Duitse politie (de SD). Tegelijk met hen werden ook LO-leden uit Smilde midden en mannen van een Knokploeg uit Diever gearresteerd. De Knokploegen pleegden overvallen om distributiebonnen en geld voor de LO binnen te krijgen. Die hele groep kwam via de gevangenis in Heerenveen en Kamp Amersfoort in Kamp Neuengamme terecht, in noord-Duitsland.Bruggink belandde daar in een ‘buitenkamp’, Wöbbelin. Dat was toen nog niet eens klaar. In de barakken zaten nog geen deuren, in de ramen geen glas. Er lag alleen zand op de vloer waarop de gevangenen moesten slapen. Er was geen stromend water en in de grond waren een paar gaten gegraven die dienden als wc. Veel mensen waren ziek, er waren geen artsen en iedere dag stierven er honderden gevangenen. Willem Bruggink bezweek op 13 maart 1945 aan een besmettelijke ziekte, honger en andere ellende.

Struikelstenen W. Bruggink en P.R. Roelfsema

(In veldkei en op voetpad Calduran)

Hier zie je bij Veenhoopsweg 58 een struikelsteen voor Jan Ludwig, tussen de klinkers bij de hoek van het huis. Dit is één van de 27 struikelstenen die in oktober 2017 zijn gelegd voor in Tweede Wereldoorlog omgekomen Joodse slachtoffers en omgekomen verzetsmannen uit de Smildes. Het zijn in feite kleine monumenten.Frouwke Booij (Stichting Stolpersteine Beilen) zei toen: ‘Herdenken doen we om mensen blijvend in herinnering te houden. Daarom leggen we struikelstenen voor de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, vóór hun huis, waar ze nooit meer terugkeerden. Immers: "Een Mens Is Pas Vergeten, Als Zijn Naam Vergeten Is." ’Jan Ludwig was 22 jaar toen de oorlog begon. Hij was toen in dienst; na de capitulatie kwam hij terug naar Smilde en werd boekhouder in de kledingfabriek van zijn vader. Zijn broer Bertus had toen al de hele voorraad Nederlandse legeruniformen verbrand, die daar lag. Ze wilden niet dat die uniformen in handen van de bezetters vielen.Al snel werd Jan samen met een aantal andere Smildegers actief in een verzetsgroep, de ‘Ordedienst’. Zij saboteerden o.a. spoorwagons die voor Duitsland bestemd waren. Ook hielp hij Joden onderduiken en verspreidde hij verzetskranten. Op 15 september 1942 werd Jan gearresteerd. Hij werd opgesloten in de gevangenis in Assen en de dag daarna naar de gevangenis in Scheveningen overgebracht. Daar mocht zijn vrouw Antje hem een paar keer bezoeken, samen met hun baby.Jan werd vervolgens via Kamp Amersfoort van het ene strafkamp naar het andere gestuurd, als 'Nacht und Nebel-gevangene'. De Duitse inlichtingendienst dacht dat Jan via zijn Ordedienst-contacten met een grote spionagezaak te maken had. Zijn familie en vrienden mochten helemaal geen contact meer met hem hebben. Niemand wist waar hij heengebracht werd. Jan overleed door honger, veel te zwaar werk, mishandeling en besmettelijke ziektes in concentratiekamp Melk. Dat lag in Oostenrijk, vlak bij Wenen.

Struikelsteen Jan Ludwig

Ruurd, Markus en Harmannus Janssens waren broers. Ruurd was - samen met Henk de Jonge en Marten Daling – in Smilde begonnen met een groep van de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO). Zij regelden onderduikplaatsen voor Joden en andere door de Duitse politie gezochte mensen, samen met LO-groepen in andere dorpen en plaatsen.Henk de Jonge schreef na de bevrijding in zijn verslag: “We wilden proberen om ook in Smilde een stel goede vaderlanders bij elkaar te trommelen, om samen schuilplaatsen te zoeken voor mensen, die van huis en haar verdreven waren’Die groep kwam er en had het al snel heel druk. Ze waren ook betrokken bij de overval op het distributiekantoor in Smilde (zie S 3), om bonnen voor onderduikers te bemachtigen. Toen een gearresteerde onderduiker een keer Ruurds naam had laten vallen werd hij gearresteerd. Hij werd heel zwaar verhoord op het politiebureau in Assen maar ontkende alles. Omdat ze geen enkel bewijs tegen hem hadden werd hij toen weer vrijgelaten.Ruurd ging door met zijn verzetswerk. Hij richtte samen met een paar andere Smildegers een eigen Knokploeg Smilde op. Daarin zaten ook Roelof Moes (schuilnaam ‘Zwarte Kees’), Henk de Jonge, Ritze Vos (‘Jelle’), Jan Eleveld en Tjitze Wallinga (‘Sietse’). Zij wilden proberen door overvallen op distributiekantoren nog meer distributiebonnen in handen te krijgen voor de onderduikers. Later sloten ze zich aan bij de KP Drenthe-noord.De broers van Ruurd Janssens, Markus en Harmannus, waren ook actief in die LO. Toen de politie op 6 november 1944 hier weer op zoek was naar Ruurd, zagen ze hem zelf niet maar wel zijn twee broers. Die werkten achter de boerderij op het land. Ze werden meegenomen, opgesloten in het Huis van Bewaring in Assen en vervolgens in Kamp Amersfoort.Buurjongen Peter: ‘Ze hebben ze meegenomen! De soldaten hielden geweren op Mans en Markus gericht en ze waren heel erg boos.’Via Kamp Amersfoort werden ze op transport gezet naar Kamp Neuengamme, in Noord-Duitsland. Daar zijn ze in één van de ‘buitenkampen’ overleden aan ‘ontberingen’: honger, mishandeling en ziektes.Hun broer Ruurd heeft de oorlog wel overleefd, net als Henk de Jonge. Zij hadden geluk. Henk de Jonge werd wel een keer gearresteerd. Hij is toen bevrijd bij een spectaculaire overval door de Knokploeg Midden-Drenthe op de gevangenis in Assen. Daarbij werden 31 gevangen verzetsmensen bevrijd en viel geen enkele gewonde of dode!

Struikelstenen Marcus en Harmannus Janssens

Ruurd Janssens overleefde de oorlog wel

Op het erf van Brunstingerveld 16 stond in het verleden de woning van Jan en Grietje Oosterveen. Dit paar ving in de oorlog onderduikers op.Verschillende keren werden vanuit de Strank (Beilervaart) door de ploeg van Lammert Zwanenburg daar onderduikers gehuisvest.

Opvang onderduikers

Vijf lange en zware jaren duurde de oorlog. Het zuiden van Nederland was al meer dan een half jaar vrij, toen eindelijk ook hier in Drenthe, op de Smildes, de bevrijding kwam. Na de landing van de Franse parachutisten bleef het nog een paar dagen heel onrustig. In die laatste dagen voor de bevrijding kwamen er zelfs nog drie verzetsmannen op de Smildes om het leven. Eén van die drie was Hein Oldenkamp uit Bovensmilde (zie B 4).Op 13 april 1945 kwamen de Canadese tanks vanaf de Norgerbrug Bovensmilde binnen. Ze werden natuurlijk met groot gejuich ontvangen. Bijna iedereen was erg blij, dat de Duitsers verslagen waren. Maar er was ook wel droefheid. Veel families moesten nog lang wachten, voordat zij wisten wat er met hun vader, man, zoon of broer gebeurd was.En veel gezinnen hadden het moeilijk om rond te komen, van sommigen waren zelfs de huizen door de Duitsers in brand gestoken. Van de vrouwen die het huishouden moesten runnen werd veel zuinigheid en creativiteit gevraagd!Het bestuur van de Oranjevereniging schreef: “Een echte feeststemming is er nog niet. Veel mannen zijn nog niet thuis. Ze moeten nog terugkeren uit de Duitse werkkampen. Toch vinden wij, dat we de bevrijding moeten vieren.”Zo kwam het, dat eind mei 1945 een grote optocht van mensen en karren hier bij de Meestersbrug (nu Mr. Sickensbrug) langs de vaart trok. De meeste feestende mensen waren verkleed, als zigeuners of op een andere manier. Ze zamelden geld ook in voor het Rode Kruis om al die de mensen te helpen die dat nodig hadden.Op de foto is de grote bevrijdingsoptocht te zien, met muziek voorop.

Einde Witterweg: bevrijding.

Bevrijdingsfeest rond de Meesterbrug

Dit gebouw, Nieuw Salwerd, was vroeger de Kazerne van de Marechaussee Hijkersmilde. Hier ligt een struikelsteen voor de omgekomen verzetsman Auke Feenstra. Die was in het eerste jaar van de bezetting commandant van de brigade Hijkersmilde van de marechaussee en woonde hier in de kazerne. Later vertrok hij naar Dwingeloo en werd hij daar groepscommandant.Lang niet alle politiemensen en marechaussees werkten mee met de Duitsers, en Auke zeker niet. Hij had een hekel aan de nazi’s. Hij hielp onderduikers; zo regelde hij onderduikadressen voor hen en ook wel bonkaarten voor distributiebonnen. Hij deed nog meer om de Duitsers dwars te zitten. Verschillende keren waarschuwde hij bijvoorbeeld onderduikers en verzetsmensen, als hij wist dat de Duitsers hen wilde arresteren. Dan konden ze nog net op tijd ontsnappen. Auke Feenstra zorgde er zelfs een keer voor, dat een aantal door Landwachters gevangengenomen verzetsmensen kon uitsnappen uit hun cel in Dwingeloo.In de herfst van 1944 werd hij gearresteerd door een SD-commando uit Heerenveen. Een gevangen genomen verzetsman was zo bedreigd en mishandeld bij zijn ondervraging, dat hij de namen van anderen noemde, o.a. die van Auke Feenstra. Auke kwam via Heerenveen en Kamp Amersfoort in Kamp Neuengamme in Duitsland terecht. Heel kort voor de bevrijding werd hij samen met andere gevangenen naar Kamp Sandbostel overgebracht. Hij was zo verzwakt en ziek, dat hij daar op 30 april 1945 overleed, een week vóór de bevrijding overleed. Zijn lichaam is een paar jaar later begraven op het Nationaal Ereveld in Loenen, bij Apeldoorn. Daar liggen bijna 4.000 Nederlandse oorlogsslachtoffers begraven.

Struikelsteen marechausse  Auke Feenstra

De wraak van generaal Rauter

Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn veel mensen omgekomen. Soldaten, verzetsmensen, gewone burgers. Mannen, vrouwen en kinderen. Joodse mensen en andere slachtoffers van het nazi-regiem, uit Smilde en elders in Nederland en op de wereld. Van de Smildegers die zijn omgekomen in de Tweede Wereldoorlog is een aantal op Kerkenveld begraven. Enkelen van hen hebben hier zelfs een eregraf gekregen: de verzetsmannen Jan Eleveld, Aafko de Vries en Albert Turksma, over wie op de deelroute van Smilde wordt verteld, en Jan Oldenkamp, wiens verhaal is opgenomen in de deelroute van Bovensmilde. Naast hen ligt de bij het Kyllotsbos bij zijn landing verongelukte Franse parachutist Jean Marie Ravenel.Je ziet deze graven als je even het pad volgt dat rechtdoor, links van dit QR-bordje, verder over de begraafplaats loopt. Als je het graf voorbij bent vervolg je het pad, dat gaat dan links langs de vijver naar de Kyllotslaan.Op de begraafplaatsen van Hoogersmilde en Bovensmilde zijn eveneens oorlogsslachtoffers begraven, waaronder een aantal verzetsmensen. In Bovensmilde heeft ook een omgekomen parachutist een graf gekregen en in Hoogersmilde vijf bemanningsleden van een neergeschoten vliegtuig.Van de meer dan 50 oorlogsslachtoffers uit de Smildes zijn de meesten echter ver van huis om het leven gekomen, bijv. in Duitse kampen. Hun lichamen zijn meestal ofwel verbrand (zoals de joodse slachtoffers), of in een massagraf gegooid. Enkelen zijn begraven of later herbegraven op een ereveld, meestal anoniem. In de herinneringscentra van die voormalige kampen zijn na de bevrijding vaak monumenten opgericht voor Nederlanders die daar zijn omgekomen.Je verlaat de begraafplaats aan de andere zijde, bij de Kyllotslaan.

Begraafplaats Kerkenveld

Het Lancaster vliegtuig, dat op 5 januari 1945 op weg naar Duitsland door Duits geschut geraakt was, had zijn bommen afgeworpen op de akkers rond de Van Lierswijk. De commandant , Luitenant ’Misty’ Hayes, zag dat er geen redden meer aan was.Het vliegtuig maakte een bocht, vloog nog een klein stukje door richting Assen, en stortte toen neer bij de Norger Petgaten.De acht bemanningsleden wisten de crash allemaal te overleven, doordat ze er tijdig uitsprongen. Zes van hen kwamen in handen van de Duitsers terecht en werden tot het eind van de oorlog in een krijgsgevangenenkamp opgesloten. De twee anderen konden ontkomen. Zij kregen hulp van inwoners en wisten zich te verbergen.Zie ook het informatiebord.

Neergestorte bommenwerper

In dit pand De Strank woonde in de oorlog de familie Lammert Zwanenburg. Vanaf het begin van de oorlog verzette het gezin Zwanenburg zich tegen de nazi’s. Vanaf 1942 kwamen de eerste onderduikers. Ze sliepen onder de vloer van de woonkamer, waar in de kruipruimte een ruimte voor hen was gemaakt. Onder een opklapbed was een luik gemaakt waardoor je in die ruimte onder de vloer kwam. Later werd in de stal nog een ruimte gemaakt, omdat er steeds meer onderduikers kwamen. Op een gegeven moment waren er tien onderduikers tegelijk op de boerderij.Een van de onderduikers zei na de oorlog: “Deze boerderij was een brandhaard van het verzet.” Lammert Zwanenburg verzette zich in alles tegen de nazi’s: zo wilde hij geen vee aan hen leveren. Wanneer ze kwamen om vee te vorderen, draaide hij de brug voor de boerderij over de Beilervaart open, waardoor de boerderij van die kant niet bereikbaar was. Een andere keer waren alle koeien bij elkaar gedreven voor een vordering; op dat moment liet Lammert een stier los in de wei en rende de koeien alle kanten op.Naast het opvangen van onderduikers hield het gezin zich bezig met diverse verzetsactiviteiten. Engelse parachutisten en piloten werden tijdelijk opgevangen, valse papieren lagen in de stal onder de drinkbakken van de koeien, er heeft tweemaal een Veemgerecht plaatsgevonden (rechtbank van het verzet), Geesje Bleeker, een verraadster, werd vastgehouden op de boerderij, er was zendapparatuur aanwezig voor illegale communicatie.In oktober 1944 vielen landwachters het pand binnen. Lammert, zijn vrouw Wobbigje, dochter Wietske en de onderduikers lagen al in bed. De vijand doorzocht het hele huis, maar vond niets. Lammert zag nog kans om zich te verstoppen, de onderduikers zaten in hun schuilplaatsen onder de vloer en in het hooi. De landwachters zetten met veel geschreeuw en dreigementen Wobbigje en Wietske tegen de muur. Om te voorkomen dat de boerderij verder zou worden doorzocht, kwam Lammert tevoorschijn. Zo beschermde hij zijn familie en de onderduikers, de onderduikers waren immers nog niet gevonden.Wobbigje mocht op de boerderij achterblijven en alle landwachters vertrokken zonder de onderduikers gevonden te hebben. Wobbigje bracht vervolgens de onderduikers naar de boerderij van Oosterveen, vijfhonderd meter achter de boerderij. De volgende ochtend kwam de SD uit Assen op de boerderij. Na het controleren van het persoonsbewijs van Geesje Bleeker, kreeg zij de opdracht om voor de boerderij te zorgen.Lammert Zwanenburg werd na zware mishandelingen naar het terrein van Kamp Westerbork gebracht. Lammert Zwanenburg werd met enkele anderen zonder enige vorm van proces gefusilleerd en gecremeerd in het crematorium op het kampterrein.Na de oorlog heeft Lammert Zwanenburg postuum meerdere onderscheidingen gekregen waaronder: Yad Vashem en het Verzetskruis.Bron: Herinneringscentrum Kamp Westerbork

Verzetsstrijdersfamilie Zwanenburg

Let op en ga veilig staan!!!In dit huis woonde Mozes Magnus met zijn vrouw Rientje en hun zoon David. Ook oom Simon Magnus woonde bij hen in huis. Simon en Mozes waren broers van Nathan Magnus, die aan de Kanaalweg 10 in Smilde woonde. Ze hadden een slagerswinkel, waar ze onder andere schapenvlees verkochten.In augustus 1942 moest David zich melden in het Joodse werkkamp Ruinen. Vandaar werd hij naar kamp Westerbork gestuurd. Op 24 augustus moest hij met de trein mee naar Auschwitz. Daar is hij ruim een maand later vermoord. David was toen 24 jaar.David was een voetbalvriend vriend van Daan Gans, ze speelden samen bij Achilles in Assen. Daan was ook een Joodse jongen. Hij was ondergedoken bij Sinkgraven aan de Grietmanswijk hier in Bovensmilde, niet ver van het huis van David en zijn ouders. Daan overleefde de oorlog wel.Toen David zich moest melden in het werkkamp, mochten zijn ouders en oom eerst nog in hun huis aan de Hoofdweg blijven. Twee maanden later werden ook zijn vader Mozes, moeder Rientje en ook Simon opgepakt. Dat was in oktober 1942. Ze werden samen met drie andere Joodse gezinnen uit Smilde met een bus naar Kamp Westerbork gebracht. Daar hebben ze een week gevangen gezeten. Daarna zijn ze naar Auschwitz gedeporteerd, waar zij direct na aankomst zijn vermoord.

Struikelstenen familie Mozes Magnus

In dit huis woonde Isaak van Spier met zijn vrouw Regina en hun zoontje Marcus. Isaak was leraar. Hij gaf wiskunde op de middelbare school in Smilde. In de oorlog werd Isaak ontslagen, omdat hij Joods was. Dat was één van de anti-Joodse maatregelen van de nazi’s.Corrie Keizer heeft les van Isaak van Spier gehad. Ze zegt daarover: ‘Het was een lange man, mooi zwart gekruld haar. Het was een goede leraar. Hij ging heel leuk om met zijn leerlingen, maakte ook grapjes. Hij kon de lesstof goed overbrengen en je had ook echt ontzag voor hem. Of ik weleens strafwerk heb gekregen? Ik geloof dat ik dat een keer heb gehad. Dan moesten we hoofdstuk 15 overschrijven.’In augustus 1942 moest Isaak zich melden in het Joodse werkkamp Ruinen. Vandaar is hij naar kamp Westerbork gestuurd. Zijn vrouw en zoontje Marcus werden in oktober in dit huis opgepakt en met een bus naar Westerbork gebracht. Nadat de familie was opgepakt, werden alle spullen die zij in hun huis moesten achterlaten geteld. Vervolgens werden het huis en de spullen door de nazi’s in beslag genomen.Het gezin heeft bijna een jaar lang in kamp Westerbork gevangen gezeten. Ze werden op 14 september 1943 op transport gesteld naar Auschwitz. Daar zijn Marcus en zijn moeder direct na aankomst vermoord. Vader Isaak heeft eerst nog moeten werken in Auschwitz en is daar een paar maanden later omgekomen.

Struikelstenen familie van Spier

In dit huis woonde Nathan Magnus met zijn vrouw Louisa. Zij hadden hier een slagerij. Bij Nathan kon je Koosjer vlees kopen. Dat is vlees wat volgens de Joodse wetten en leefregels is klaargemaakt. Nathan en Louisa hadden drie kinderen. Hun zoontje stierf op jonge leeftijd. Hun twee dochters trouwden en woonden tijdens de oorlog niet meer in Smilde. Nathan en Louisa werden opa en oma; ze hadden vier kleinkinderen.In augustus 1942 moest Nathan zich melden in het Joodse werkkamp Geesbrug. Daar vandaan is hij een paar maanden later naar kamp Westerbork gestuurd.Louisa werd in oktober thuis opgepakt en met een bus naar Westerbork gebracht. In augustus 1942 moest Nathan zich melden in het Joodse werkkamp Geesbrug. Zij, Marcus en de andere joods vrouwen en kinderen werden verzameld bij de Veenhoopsbrug. Vandaar werden ze met een bus naar Westerbork gebracht.Toen Louisa gedwongen de bus instapte, waarmee zij werd opgehaald om naar kamp Westerbork te gaan, zei ze: ’God heeft ons volk altijd geholpen. Hij zal ons ook bijstaan, waar we nu naar toe moeten’. Een buurmeisje zei nog hoopvol tegen haar: ”Buurvrouw, jullie komen wel weer terug.” Louisa antwoordde toen: ”Nee, wij komen niet meer terug”.Op 22 oktober 1942 zijn Nathan en Louisa naar Auschwitz gedeporteerd, waar zij direct na aankomst zijn vermoord. Ook de dochters en kleinkinderen van Nathan en Louisa – zij woonden niet op de Smildes maar ergens anders in Nederland - hebben de oorlog niet overleefd. Zij zijn in juni 1943 in Sobibor vermoord. Abraham werd 9 jaar, Louise 7 jaar, Emma 5 jaar en Harry 6 maanden.Foto van : Drie kleinkinderen van Nathan en Louisa. Van links naar rechts: Emma, Abraham en Louise. Hun broertje Harry staat er niet op, die werd in de oorlog op 9 december 1942 geboren.

Struikelstenen Nathan en Louisa Magnus

PlaquetteDe plaquette voor Howard Lewis Saunders in Oranje bestaat uit een zwerfkei met een metalen plaquette. Saunders sneuvelde tijdens de bevrijding, de Canadees was korporaal en is slechts 26 jaar geworden.Verderop in het land, richting het bos, is een onderduikershol gegraven door twee inwoners van Oranje. Dit onderduikershol is in 2021 opgeknapt en was door middel van een wandelpad bereikbaar. De wandelroute met de paarse paaltjes heeft het Drentse Landschap opgeheven. De grondeigenaar van het pad heeft namelijk besloten om geen wandelaars meer toe te laten over zijn pad.OnderduikersholHet onderduikershol is in de jaren veertig door Bertho Dijk en Herman Kramer gegraven, twee jongens uit Oranje die te jong waren voor de Arbeitseinsatz - de verplichte tewerkstelling in Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zij konden zich daardoor vrij bewegen in de omgeving. Het hol werd gebruikt door zeven mannen, waaronder twee oudere broers van Dijk, die aan de verplichte arbeid probeerden te ontkomen. Zo konden zij op het land blijven werken."Er moet een alarmsysteem geweest zijn", vertelt rayonbeheerder Joop Hellinga van Stichting Het Drentse Landschap. "Als er een razzia was, schoten die jongens een droge sloot in en dan door het veld naar het onderduikershol. Daar verbleven ze een aantal uur totdat de kust weer veilig was."Toen eind 1944 de werkzaamheden aan de Friesland Riegel begonnen, konden de jongens het hol niet meer gebruiken omdat er teveel bedrijvigheid in de buurt was. "We weten niet wat er toen gebeurd is, maar alle zeven hebben de oorlog overleefd."Hellinga: "Ik vind dit een eerbetoon aan het stille verzet. Deze mannen hebben stil verzet geleverd en ervoor gezorgd dat er in de buurt te eten was.”Bron: RTV Drenthe

Plaquette Oranje en onderduikershol

Hier bij nr. 3 ligt de struikelsteen voor Aafko de Vries. Hij woonde op nr. 1, samen met zijn vrouw en twee kinderen. In de oorlog was hij opperwachtmeester bij de Koninklijke Marechaussee in Smilde. Aafko was bevriend met burgemeester Berghuis. Zij vonden het allebei heel erg dat Nederland bezet was door de Duitsers. De burgemeester werd al vroeg in de oorlog afgezet en opgesloten in een gevangenis. Er werd een andere burgemeester benoemd, die wel met de Duitsers samenwerkte.Aafko de Vries besloot om in dienst te blijven bij de Marechaussee en dan stiekem de Duitsers zoveel mogelijk dwars te zitten. Hij probeerde Joodse mensen en verzetsmensen te helpen. Natuurlijk moest hij daarbij steeds goed oppassen dat het niet opviel, het was erg gevaarlijk.In Smilde stond het distributiekantoor. Daar moesten mensen hun bonkaarten en bonnen afhalen, die je nodig had om eten en kleding te kunnen kopen. Onderduikers konden dat natuurlijk niet. Daarom pleegden verzetsmensen van de Landelijke Organisatie voor Onderduikers (de LO) een overval op dat distributiekantoor om bonkaarten en bonnen voor die onderduikers te bemachtigen. Aafko moest toen onderzoek doen om de daders op te sporen. Hij deed alsof hij de daders wilde opsporen, maar hij liet zorgde ervoor dat er vandoor konden gaan met de bonnen.Aafko maakte ook tekeningen van de Duitse verdedigingswerken. Die waren bestemd voor de Engelsen, die Nederland wilden bevrijden. De Duitse Sicherheidsdienst (SD) kwam hem echter begin 1945 op het spoor en sloot hem op in de gevangenis in Assen.Twee maanden later vond er in Gelderland een aanslag plaats op een hoge Duitse generaal, Rauter. Uit wraak werden toen door de Duitsers in heel Nederland meer dan 260 mannen uit gevangenissen gehaald en op verschillende plekken in Nederland doodgeschoten. Aafko de Vries was één van hen. Hij werd doodgeschoten bij De Woeste Hoeve, bij Apeldoorn. Hun lichamen werden in een massagraf gegooid. Na de bevrijding heeft hij een eregraf gekregen op de begraafplaats Kerkenveld in Smilde. Zijn naam staat ook op het verzetsmonument in Smilde.

Struikelsteen Aafko de Vries

Ten tijde van de bevrijding beleefde de familie Oosting (Oranjekanaal NZ 2 in Hijken) angstige tijden. Hun huis was gevorderd door de Duitsers.De Duitse commandant gaf in de dagen voor de bezetting de raad aan de familie Oosting een schuilkelder te bouwen: een kuil van een halve meter diep, met rondom strobalen en daarover heen balken.Op de dag van de bevrijding verschansten de Duitsers zich op de bovenverdieping van het huis van de familie Oosting. Ondertussen waren twee of drie tanks vanaf de Halerbrug onderweg richting Hijken. Dit werd gemeld door Duitse soldaten en de familie Oosting verschool zich in hun eigen gemaakte schuilkelder. Ongeveer een kwartier later lang was het een ware hel. Op een gegeven ogenblik reed één van de tanks terug richting Halerbrug en was het even rustig. Toen de familie Oosting uit de schuilkelder keken zagen ze dat hun huis in brand gestoken was door de Duitsers. Uit de schuilkelder komen kon ook niet omdat de Duitsers rondom de schuilkelder stonden.De rookontwikkeling zorgde er uiteindelijk voor dat de Duitsers makkelijker konden ontvluchten. De familie Oosting kroop vervolgens onder begeleiding van hun bezetters over de grond naar de buren. Daar vonden ze onderdak in de schuilkelder.Toen het rustig was gingen moeder en dochter Oosting naar hun eigen schuilkelder terug om hun kleren en dekens op te halen. Vervolgens begon het schieten van de Canadezen weer. Moeder en dochter hadden geen andere keus dan zich in een sloot met water te verstoppen. De hel barstte vervolgens los. Vanaf het Oosteinde/de Hoek werd met fosfor geschoten en op dat moment vloog alles in brand, bomen, straat en huizen. In een half uur tijd brandden de huizen van de familie Tijms, Schuring en Oosterloo (Oranjekanaal NZ) óók volledig af.Toen het enigszins rustig was zijn moeder en dochter weer heelhuids terug gekomen bij de buren in de schuilkelder.Het gezin Oosting werd direct na de bevrijding uit elkaar gehaald. Vader en moeder kregen onderdak bij H. Willems, Aaldert werd bij zijn getrouwde zuster ondergebracht, broer Geert werd gehuisvest bij de buren Harm Schuring en zijn zuster Fennie bij B. Sikken. Een half jaar later kreeg het gezin een eigen huis in de vorm van een barak. Vier jaar lang bivakkeerde de familie Oosting daar samen met de familie Vredeveld (Dorpsstraat) want ook hun huis was afgebrand.

Bevrijding beleefd door Aaldert Oosting, opgetekend in 1995

Onderduik en dwangarbeidOp een boerderij aan de Meesterswijk zat Henk Bos ondergedoken, omdat hij niet in Duitsland wilde werken. Zijn broer Albert runde de boerderij. Op een dag kwam de Duitse politie (de SD) op de boerderij met een verrader, een NSB-er van verderop aan de wijk. Henk en een andere onderduiker vluchtten snel de geheime onderduikplek in. Die was in de deel, onder de grond, met metalen platen en stro en rommel daaroverheen. Dat was nog heel spannend, want Albert had een jonge herdershond. Die pup piepte en jankte, hij wilde achter de jongens aan. Albert gooide de pup achter de jongens aan in het onderduikhol; daar knabbelde hij de hele tijd aan Henks teen, hij bleef gelukkig wel stil daardoor. Maar van die sok was later niets over!De SD’ers namen Albert mee de keuken in. Ze bedreigden hem, liepen scheldend achter hem aan om de keukentafel en sloegen hem met een geweerkolf. Albert werd toen zo kwaad dat hij besloot om geen woord los te laten. Van hem zouden ze niets te weten komen! De SD brachten hem in een politiewagen naar de gevangenis in Assen. Albert Bos werd na drie dagen vrijgelaten. Hij liet inderdaad niets los en ze konden niets bewijzen. Jan Bos dook de rest van de oorlog ergens anders onder en werd nooit gepakt.Nadat de SD met Albert Bos wegreed vanaf zijn boerderij, stopten ze eerst nog bij buren, bij Houkes. Hun zoon Jan Houkes had eerst in Duitsland gewerkt. Toen hij op ziekteverlof was, besloot hij om niet terug te gaan naar Duitsland en dook hij thuis onder. Ook hij was verraden. De SD’ers bedreigden vader Houkes zo erg, dat Jan uit zijn schuilplaats tevoorschijn kwam. Hij werd net als Albert Bos meegenomen naar Assen. Daarna ging hij op transport naar Duitsland, voor dwangarbeid. Na de bevrijding was hij zo verzwakt, dat hij niet terug kon keren naar Drenthe. Hij overleed op 17 mei 1945 in Duitsland en is daar begraven.Noodlottige beschietingTijdens de oorlog kwamen er regelmatig Engelse vliegtuigen over. Ze vlogen naar Duitsland, om de oorlogsfabrieken en Duitse legerplaatsen daar te bombarderen. De Engelsen beschoten ook wel plaatsen in Nederland, waar Duitse militairen zaten. Dat gebeurde hier op Bovensmilde. Eind 1944 gooiden Engelse vliegtuigen een bom bij de Meestersbrug. Hij was waarschijnlijk bedoeld voor de school aan de Meesterswijk, die gebruikt werd door de Duitse organisatie TODT. Of voor café Homan, aan de overkant, waar vaak Duitse militairen zaten. De bom kwam terecht op het huis van de families Sterken en Oosting. Vader Jan Sterk en zijn dochtertje Ginie werden zwaar gewond en overleden kort daarna. Drie andere inwoners van Bovensmilde raakten gewond.

Onderduik, dwangarbeid en beschieting

Hier zie je het Verzetsmonument staan. Het is een beeld van een vrouw. Aan de zijkanten van het voetstuk staan afbeeldingen. Ook staan de namen van 16 Smildeger verzetsslachtoffers op het monument. Het monument werd in 1948 onthuld. Op de plaat met namen zie je eerst de naam van de verzetsstrijder, dan zijn overlijdensdatum en daarachter de plaats waar hij is overleden.Klaas Eleveld, broer van de omgekomen verzetsstrijder Jan Eleveld, zei bij de onthulling: ‘Veel Amerikanen, Britten, Fransen, Canadezen en Hollanders hebben voor onze vrijheid gevochten. Velen betaalden met hun leven. Sommigen kwamen van Smilde. Velen zijn nooit thuis gekomen. Laten wij dat nooit vergeten. En wanneer u het voormalige gemeentehuis passeert, neem dan even de tijd om de namen te lezen die op het monument staan.’Bijna alle namen en mannen die op dit monument staan kom je tegen in andere verhalen op deze fietsroutes over WO2 op de Smildes, alleen Derk Slink niet. Derk was in WO2 kanonnier bij het Kon. Ned. Indisch Leger (KNIL). Hij is daar gevangen genomen door de Japanners, die Ned.-Indië bezet hadden. Toen hij in februari 1942 vanaf Java op transport werd gezet naar Birma werd dat schip door de geallieerden getorpedeerd. Derk raakte zwaar gewond en overleed in een ziekenbarak in Birma (dat heet nu Myanmar). Hij is daar begraven. Ook zijn naam staat op dit monument.Dit monument is opgericht om de verzetsmensen van de Tweede Wereldoorlog te herdenken. De oorlogsmonumenten zijn ook bedoeld als waarschuwing om ons eraan te herinneren hoe belangrijk vrijheid is. En: hoeveel ellende een oorlog veroorzaakt.Toch leven ook nu heel veel mensen op de wereld niet in vrijheid. Ook nu zijn er oorlogen, worden landen bedreigd of bezet door andere landen, moeten mensen uit hun land vluchten. Zoals de Oekraiense vluchtelingen die nu (anno 2025 ) worden opgevangen in Villa Maria, achter het verzetsmonument. Net zoals Nederlandse vluchtelingen in de Tweede wereldoorlog werden opgevangen in andere landen. Voor hen is het geen vrede, hun land is in oorlog. Dat is iets om over na te denken, om ons van bewust te zijn en te blijven.

Verzetsmonument Smilde

In mobilisatietijd werden verschillende Hijkenaren opgeroepen om ons land te verdedigen. Onder hen Berend Zinger, Harm Jansen, Jan Wever, Lucas Bosman, Evert Bos, Roelof Schuring, Rieks Timmer, Albert Greving, Jetse Pieters, Jans Kinds en Roelof Schuring. Tijdens de Duitse inval sneuvelden twee van hen, Jan Wever en Lucas Bosman.Na de bezetting kregen de families bericht waar hun familieleden zich bevonden. De familie Bosman kreeg dat niet en maakte zich zorgen. Aaldert Bosman werd door zijn vader op onderzoek gestuurd. Samen met buurman Willem Oosterloo vertrokken zij op zondagmorgen naar Wassenaar. In de loop van de volgende dag kwamen zij aan bij vliegveld Valkenburg. Daar vernamen zij dat Lucas gesneuveld was. Hij was ondertussen begraven en de helm van de overledene lag op zijn graf. Aaldert en Willem vroegen vervolgens permissie aan de Duitsers om Lucas te vervoeren voor een eigen graf in Hijken. Die permissie werd uiteindelijk gegeven en Aaldert en Willem namen contact op met de plaatselijke begrafenisvereniging aldaar. Nadat de benodigde formaliteiten geregeld waren vertrokken de Hijkenaren naar huis met het slechte nieuws.Thuis aangekomen hadden vader en moeder precies dezelfde dag het officiële bericht gekregen van het overlijden van hun zoon. Op verzoek van de familie Bosman identificeerde Willem Oosterloo na aankomst het lichaam van Lucas. Een paar dagen later kreeg Lucas Bosman een eigen graf op de begraafplaats in Hijken. Het graf werd geschonken door de gemeente Beilen.

Overleden soldaten uit Hijken

Iedereen in Hoogersmilde kende meester Tibben. Hij was onderwijzer op de christelijke lagere school en woonde hier aan het begin van de Boslaan. Arend Tibben was getrouwd en had een dochtertje.Al vanaf het begin van de oorlog deed hij mee met allerlei verzetsactiviteiten. Hij sloot zich aan bij de Smildeger groep van de Ordedienst. Dat was een geheim leger, dat de geallieerden wilde helpen als die Nederland zouden komen bevrijden. Hij zocht ook onderduikadressen voor Joodse mensen en andere onderduikers. Samen met een aantal dorpsgenoten zoals Bruggink, Bosscher en Leffert Tigelaar vormde hij daarvoor een LO-groep in Hoogersmilde. Verder verspreidde hij de illegale krant ‘Trouw’, die mensen opriep om niet alles te doen wat de Duitsers zeiden. Tigelaar had vaak leden van de Knokploeg Meppel in huis en het huis van Tibben en zijn vrouw was een verzamelplaats voor de Knokploeg Noord-Drenthe. De mannen hadden dus veel contacten met allerlei verzetsgroepen.Het ging lang goed, maar eind november 1944 werd meester Tibben door de Duitse politie (de SD) van huis gehaald en naar de gevangenis in Heerenveen gebracht, net als zijn verzetsgenoten Bosscher en Bruggink. Samen met hen werd hij via kamp Amersfoort op transport gezet naar kamp Neuengamme. Hij kwam daar terecht in een buitenkamp, waar de gevangenen heel zwaar werk moesten doen voor de Duitse spoorwegen.Ze werden er erg slecht behandeld, vaak ook mishandeld, en kregen veel te weinig eten. Toen de geallieerde legers steeds dichterbij het kamp kwamen vluchtten de Duitsers weg en namen ze de gevangenen die nog konden lopen mee. Meester Tibben was toen al zo zwak dat hij niet me kon. Hij werd gedood, op 19 maart 1945. Een half jaar later hoorde zijn familie dat hij niet meer leefde. En pas zes jaar later werd zijn lichaam overgebracht naar Nederland en is hij begraven op de begraafplaats in Hoogersmilde. Zijn naam staat net als die van veel van zijn verzetsvrienden op het monument voor Villa Maria.

Struikelsteen Arend Tibben

Hier aan het eind van de Kanaalweg, vlak voor de Norgerbrug, was het brugwachtershuis. Daar woonden Jan en Janna Oosterwijk met hun kinderen. Jan was brugwachter. Hij was voor de oorlog commandant van de Bijzondere Vrijwillige Landstorm in Smilde. Dat was een organisatie voor oud-militairen, een reserve-leger. Toen de Duitsers Nederland bezet hadden werd die organisatie opgeheven. Jan werd toen al snel lid van verzetsorganisaties, zoals de Ordedienst. Dat was een soort geheim leger.De Duitsers kregen in de gaten dat hij actief was in het verzet. Begin 1943 pakten zij hem op. Net als de meeste andere opgepakte verzetsmensen brachten ze hem eerst naar het Huis van bewaring in Assen. Vandaar werd hij als ‘politiek gevangene’ overgebracht naar de gevangenis in Scheveningen, het ‘Oranjehotel’. Via Kamp Vught kwam hij terecht in concentratiekamp Dachau in Duitsland. Daar had hij het heel slecht. Door uitputting en een besmettelijke ziekte, tyfus, bezweek hij op 2 februari 1945.Zijn vrouw Janna Oosterwijk- van Urk was net zo moedig als Jan. Toen Jan al gevangen zat verborg zij haar zoon Theun met zijn vrouw en kinderen in haar huis. Ook haar jongste zoon Willem en een buurjongen zaten bij haar in huis ondergedoken. En toen begin april 1945 een gewonde Franse parachutist bij haar werd gebracht, nam ze ook die gewoon op in haar huis. Die parachutist, Henri Corroy, was bij zijn landing terechtgekomen op het dak van een schuur. Hij had zijn enkel gebroken. Deze Henri Corroy hoorde bij een andere groep dan die van de Van Lierswijk, hij was van de ‘stick’ van luitenant Jean Valayer. Na de bevrijding kreeg mevrouw Oosterwijk van de Franse regering een onderscheiding voor haar moed en hulp.

Struikelsteen Jan Oosterwijk, hulp aan para

De bruggen waren heel belangrijk in het begin en aan het eind van de oorlog. Toen de Duitsers op 10 mei 1940 Nederland binnenvielen werd de Van Liersbrug door Nederlandse militairen opgeblazen. Datzelfde gebeurde met alle andere bruggen hier op de Smildes en op heel veel andere plaatsen in ons land. Het leger deed dat om de Duitse tanks tegen te houden. Maar dat lukte niet, zoals je wel weet. De Duitsers bombardeerden Rotterdam en Nederland moest zich overgeven.Twee dagen later, op zaterdag 12 mei, waren de Duitsers al een heel eind binnengedrongen. De Duitse commandant gaf toen meteen bevel om de bruggen te herstellen. Ze lagen gedeeltelijk in de vaart en versperden de doorvaart. Eerst werd de Polakkenbrug hersteld, daarna de andere bruggen.Aan het eind van de oorlog waren het juist de Duitsers die alle bruggen wilden opblazen. Ze maakten dynamiet en andere springstoffen vast aan de bruggen. Zij deden dat om de Canadese tanks tegen te houden, die eraan kwamen om Nederland te bevrijden.Een verrassing voor de Duitsers was de landing van een groot aantal Franse parachutisten, in de nacht van 7 op 8 april 1945. Die trokken in kleine groepjes naar de bruggen. Om een aantal bruggen werd zwaar gevochten, zoals op Oranje. Maar hier langs de vaart vluchtten de Duitse soldaten al snel richting Assen. De para’s en Nederlandse verzetsmannen van de Binnenlandse Strijdkrachten zorgden er toen voor dat de bruggen niet werden opgeblazen. En zo kwamen op 13 april de eerste Canadese tanks de Smildes binnenrijden!

Van Liersbrug en belang van de bruggen

Hier aan de Van Lierswijk was het echt schrikken, begin januari 1945. Midden in de nacht hoorden de mensen een vliegtuig, dat veel lawaai maakte. Even later vielen er bommen in de akkers aan weerskanten van de wijk. Ze waren afkomstig van een Engelse bommenwerper, een Lancaster. Die was getroffen door Duitse granaten. Hij kon niet doorvliegen en zijn bommenruim stond in brand. De kapitein besloot daarom de bommen eruit te gooien. Die kwamen bij de Van Lierswijk terecht, de zwaarste bij Ruurd Vos. Gelukkig raakte er niemand gewond.Drie maanden later viel er weer iets uit de lucht. Nu waren het geen bommen, maar parachutisten! Eén groep van vijftien parachutisten, de groep (‘stick’) van luitenant Charles Picard, was tussen de Van Lierswijk en de Norgervaart afgeworpen. In de ochtend van 8 april liep de 15-jarige Ibo Sterken samen met twee vrienden in het land, kievitseieren zoeken. Ibo vertelt: "Toen we aankwamen bij de vloeivelden, zagen we tot onze verbazing parachutes liggen. Even later kwam er een Franse parachutist naar ons toe. Hij zei iets, maar dat verstonden wij niet. Toen gaf hij ons een teken om mee te lopen naar een sloot. Daar lag een parachutist op de wal, die verdronken was in het water.”Deze parachutist, Gabriël Louis Saltet de Sablet Estières, was als eerst uit het vliegtuig gesprongen. Hij kwam in het water terecht en raakte verward in zijn parachute. Daardoor kon hij niet meer uit de sloot komen. Of hij daar echt als eerste gevonden is door Ibo Sterken en zijn vrienden of door iemand anders, daar is twijfel over. Hij is later in Bovensmilde begraven. Op de begraafplaats zie je een gedenksteen voor hem. Van de 702 parachutisten die die werden afgeworpen verloren er 33 hun leven bij de bevrijding van Drenthe die week. Daaronder waren ook Jean Marie Ravenel (zie Smilde) en 6 parachutisten in en bij de schuur van Mulder aan de Koelenweg. Dat is hier dichtbij, bij Huis ter Heide.De andere para’s van de ‘stick’ van Luitenant Picard waren veilig geland. De meeste mannen wisten elkaar snel te vinden. Drie jongens uit Bovensmilde, waaronder Jans Naber, wezen hen de weg. Zij trokken naar de Fledders. Daar maakten ze een bivak in de bossen. Een groep bewoners daar, die hen ontdekten, bracht toen een grote pan met soep. De volgende dagen hebben de mannen van Picard een paar opdrachten uitgevoerd. De Franse para’s hebben een belangrijke rol gespeeld bij de bevrijding van Drenthe en van de Smildes.En de vrouwen van de boeren daar in de buurt werden blij verrast met stukken van een gevonden parachute. Daar maakten ze jurkjes en rokjes van voor zichzelf en voor hun kinderen!

Van Lierswijk: bommen en parachutisten

Direct na de bevrijding pakten de Binnenlandse Strijdkrachten - vaak mannen die tijdens de bezetting in het verzet hadden gezeten - iedereen op die ze van hulp aan de Duitsers verdachten. Deze gevangen genomen inwoners werden eerst gevangen gezet in de openbare lagere school van Hijkersmilde die hier stond, nu Rijksweg 35. Daarna werden de mannen opgesloten in de loods van de asfaltfabriek ‘Smilde’ en de vrouwen in hotel ’De Nieuwe Veenhoop’.Sommigen werden al snel vrijgelaten omdat duidelijk was, dat ze vals beschuldigd waren en niets verkeerd hadden gedaan. Een aantal kreeg ‘huisarrest’; die werden vrijgelaten maar moesten bij huis blijven totdat besloten was of ze straf kregen. En anderen werden gevangen gezet in zogenaamde ‘interneringskampen’, bijv. in Kamp Westerbork. Zelfs hun kinderen moesten soms mee naar zo’n kamp.Daar moesten die mensen blijven totdat de rechter had besloten wat er met hen moest gebeuren. Dat duurde vaak lang, een jaar of zelfs nog langer. Zij werden in die kampen in het algemeen heel slecht behandeld, ook mensen die achteraf niet schuldig bleken te zijn. Het was soms heel moeilijk om te bepalen of iemand straf verdiende om wat hij in de oorlog wel of niet gedaan had. En dat is het nu nog steeds, na 80 jaar. Je weet niet wat er precies gebeurd is en waarom mensen iets wel of niet deden. Je kunt ook nooit zeggen wat je zelf in die omstandigheden gedaan zou hebben; mensen stonden soms voor hele moeilijke keuzes. En ook hun kinderen werden daar dan vaak op aan gekeken en slecht voor behandeld, terwijl die er helemaal niets aan konden doen.

Opgepakt na de bevrijding

Op deze plek stond vroeger de woning van de Joodse familie Van Dam. Het huis, Veenhoopsweg 49, is al lang geleden gesloopt. De familie Van Dam bestond uit Simon en Rebekka en hun drie kinderen Nico (Nathan), Esther en Benjamin. Vader Simon had hier een slagerij, waar hij rundvlees verkocht.Benjamin en zijn moeder zijn vanuit hun huis opgepakt. Das was op 2 oktober 1942. Buurmeisje Corrie Keizer herinnert zich: ‘Ik weet dat ze een oproep hadden en dat moeder en Bennie toen weg moesten met elkaar. We hebben kleding gezocht en in tassen gedaan. Foto’s hebben we weggehaald overal. Dat was de dag dat ze weg moesten. Mevrouw van Dam was heel rustig. We hebben afscheid genomen en toen ben ik weggegaan. Je hoopte dat je mekaar weer zag.’Vader had zich al eerder moeten melden in een Joods werkkamp. Alle drie kwamen ze in oktober 1942 in kamp Westerbork terecht. Ze zijn na enkele dagen naar Auschwitz gestuurd, waar vader en moeder direct zijn vermoord. Benjamin werd naar een ander kamp gestuurd en moest daar werken. Ook hij kwam om, in Blechhammer, nog geen 18 jaar oud.Esther werkte in een Joods ziekenhuis in Apeldoorn en is daar opgepakt. Ook zij is via Westerbork naar Auschwitz gestuurd en daar vermoord. Zij was 23 jaar.Nico heeft als enige van het gezin de oorlog overleefd. Hij was actief in het verzet, samen met Jan Ludwig die een paar huizen terug woonde. Nico vluchtte al in 1941 naar Rotterdam. Daar ging hij door met zijn verzetsactiviteiten. Hij werd gearresteerd, gevangen gezet in Scheveningen en naar strafkampen gestuurd. Hij had geluk, overleefde zelfs kamp Neuengamme en keerde terug naar Nederland.

Struikelstenen familie van Dam

Vlak voor de bebouwde kom (aan de linkerkant van de weg) bij Oranje ligt een monument.Op 6 maart 1944 kwam bommenwerper 'Junior' (voorheen 'She's My Gal' II nr. 42 31299) van piloot Garland Brooke Lloyd door een aanval van een Duitse jager brandend neer bij Hijken. Alle tien inzittenden kwamen veilig aan de grond en overleefden allen de oorlog.In de berm langs het Oranjekanaal in Oranje staat een gedenksteen, die herinnert aan de crash.In 1988 zijn diverse restanten van het toestel bij Hijken opgegraven. Ze zijn in een Engels museum terechtgekomen, bij een dankbare eigenaar Tony Albrouw. Drie motoren, een kogelvrij vest, landingsgestel en diverse persoonlijke bezittingen van de 10-koppige bemanning zijn te zien op de voormalige RAF Basis Horham (Denham) in East-Suffolk, die vanaf 1942 gebruikt werd door Amerikaanse bommenwerpers.Bron: <a href=http://www.drentheindeoorlog.nl rel="noopener noreferrer">www.drentheindeoorlog.nl</a>

Bommenwerper ''Junior''

Vanwege het drukke verkeer langs het Oranjekanaal wordt dit verhaal op deze plek verteld:

Op de Smildes zaten tijdens de Duitse bezetting veel onderduikers verborgen. Daar waren mannen bij uit het hele land. Ze zochten een veilig onderkomen hier op de Smildes. Zo was er bijv. een boerderij met onderduikers hier bij de Hendrik Oostdraai, waar nu het huis P.R. Roelfsemaweg 10 staat.Ook Jan Visscher had altijd onderduikers, in zijn boerderij aan de Rijksweg die nu De Schoolkyl heet, net als bijv. Hendrik van Goor op Rijksweg 209 (bij de Bosweg). Jan Visschers zoon Johannes weet nog: 'Tegen het einde van de oorlog zat onze boerderij soms helemaal vol met onderduikers. En ze moesten natuurlijk allemaal eten en drinken hebben, die mannen. Mijn moeder had het er maar druk mee, die moest alles regelen!'Eén van de onderduikers bij Van Goor was Hendrik Kroon, uit De Bilt bij Utrecht. Hendrik was ingenieur weg- en waterbouw en moest zich melden voor werk in Duitsland. Hij voelde er niets voor om dat te doen, hij wilde de Duitsers niet helpen. Via dominee Marseille van de Gereformeerde kerk in Hoogersmilde kreeg hij onderdak bij Hendrik van Goor.Die onderduikers hadden hier in en rond het dorp best wel veel bewegingsvrijheid. Kroon herinnert zich later, dat hij regelmatig bij meester Tibben kwam, de onderwijzer die aan de Bosweg woonde. Die was actief bij de LO, de organisatie voor onderduikers. En ook de meeste NSB’ers en andere dorpelingen hier die wel een beetje vóór de Duitsers waren, lieten de onderduikers met rust. Of ze waarschuwden zelfs de boeren die onderduikers hadden, als ze wisten dat de Duitse politie een huiszoeking ging doen.Zo werd ook Cornelis van Goor een keer gewaarschuwd. Hendrik Kroon vluchtte toen naar een schuilplaats in de bossen van De Schoolkyl. Daar was een kuil gemaakt, met spoorrails en dennentakken eroverheen. Ook de onderduikers van Jan Visscher verscholen zich daar bij onraad. En zo kwamen de meeste onderduikers in Hoogersmilde veilig de oorlog door.

Onderduikboerderijen en schuilplaatsen

De Koepelkerk is één van de oudste gebouwen van Smilde. Hij heeft een mooie, opvallende vorm. In de tijd van de mobilisatie, toen Nederland zich voorbereidde op een inval van de Duitsers, werd de koepel gebruikt als uitzichtspunt. Daar stond dan iemand op wacht. Die keek uit over het land, naar het oosten, of er nog geen Duitse legereenheden aankwamen. Jammer genoeg begon de Duitse inval op 10 mei 1940 vanuit de lucht en daarna pas over land.In de oorlog waren er regelmatig beschietingen door geallieerde vliegtuigen. De Koepelkerk had nog geen schade opgelopen, tot de dag vóór de bevrijding. Toen opende een Canadese tank het vuur in de richting van Smilde. De kogels vlogen dwars door het raam van de kerk en beschadigde een pilaar, een wand en het orgel. De Canadese soldaten dachten dat er nog Duitse militairen in het dorp zaten. Engel Voortman ging toen naar die Canadezen toe en vertelde dat alle Duitsers vertrokken waren. Gelukkig geloofden de Canadezen hem en hielden ze meteen op met schieten, anders was er nog veel meer schade geweest! De schade is hersteld, maar is nog steeds zichtbaar aan de buitenkant van de kerk. Ook het prachtige orgel is hersteld. Bij de renovatie ervan werden in één van de orgelpijpen stukjes metaal gevonden van de granaat! Een plaquette in de kerk herinnert nog aan de beschieting.Door beschietingen eerder in de oorlog, door Engelse vliegtuigen, vlogen soms boerderijen en schepen in brand en kwamen er ook wel mensen om het leven. Dat gebeurde bijv. met vader Sterk en zijn dochtertje Ginie in Bovensmilde, bij de Meestersbrug. En in Hoogersmilde werd een koopman, Hatzmann, dodelijk getroffen toen schepen in de vaart werden beschoten. Meer geluk had het echtpaar Solkema- Lens, dat vlak naast de kunstmestloods (die stond op Tramweg 55) woonde. De Engelsen dachten dat daar Duitsers in die loods zaten en beschoten de loods vanuit de lucht. De kogels vlogen de huizen ernaast binnen, ook dat van het echtpaar van Solkema-Lens op nummer 50.Mevrouw Solkema vertelde tientallen jaren later: ‘De kogels vlogen door de waterketel, die bij ons op het fornuis stond! We waren heel angstig. Gelukkig raakte er niemand gewond.’

De Koepelkerk: beschietingen door geallieerden

Het Zuid Hijkerzand, ten westen van Hijken, ligt ingesloten tussen het Oranjekanaal en de N381. Behalve natuur ligt hier ook een overblijfsel uit de Tweede Wereldoorlog: een tankgracht. De diepe gracht is destijds aangelegd om tanks tegen te houden.Tankgrachten maakten tijdens WOII deel uit van door de Duitse bezetter aangelegde verdedigingswerken. Doel was het tegenhouden van tanks en pantservoertuigen. In september 1944 begon men met de aanleg van een verdedigingslinie, de Frieslandriegel, tussen Zwolle en Delfzijl. Om dit te realiseren werden dwangarbeiders, krijgsgevangen en vrijwilligers ingezet. De Frieslandriegel was bedoeld om de opmars van de geallieerden te vertragen zodat het Duitse leger zich achter de linie kon hergroeperen en zich kon verdedigen bij een aanval. De Frieslandriegel bestond onder andere uit Kochbunkers (eenmansbunkers), matrasbunkers (munitiebunkers), loopgraven en tankgrachten. Het aanleggen van deze linie was omstreeks het begin van 1945 voltooid.Tegenwoordig bouwen op het Zuid Hijkerzand dassen hun burcht in de grachtwand.

Tankgrachten in het Zuid Hijkerzand

Dit was vroeger de burgemeesterswoning en daarna een hele tijd de woning van dokter Freeve. Hij woonde hier met zijn gezin in de oorlog. De Duitse bezetters wilden dat de dokters zich aan allerlei regels hielden. Ze mochten bijvoorbeeld geen Joodse mensen of onderduikers meer verzorgen. Veel artsen hielden zich niet aan die regels, ook dr. Freeve. Daarom wilde de Duitse politie (‘Sicherheidsdienst’, de S.D.) hem arresteren.Zijn zoon Pietjaap: vertelt: ‘Ik zag mijn vader ineens tijdens het spreekuur uit het raam van de behandelkamer springen. Hij rende in de tuin naar buurman Schreuder. Ons huis werd omsingeld door Duitse soldaten. Gelukkig was hij ontsnapt. De andere patiënten zeiden dat hij weggeroepen was door een patiënt.’Dokter Freeve dook onder bij de familie Voortman. Hij bleef wel stiekem doorgaan met zijn dokterspraktijk en ontsnapte nog een paar keer aan arrestatie.Achter het doktershuis bouwden de Duitsers in die periode een bunker. Ze wilden daarvoor alle bomen in de tuin kappen, om vrij zicht te hebben op De Oude Veenhoop aan de overkant van de vaart. Moeder Freeve was helemaal niet bang voor ze. Zij protesteerde daartegen en zorgde er zo voor dat de Duitsers de meeste bomen toch maar lieten staan. Eén van die bomen was de mooie rode beuk, die voor het huis staat. Deze boom is verkozen tot Boom van het jaar van de Provincie Drenthe in 2024.Dokter Freeve had genoeg te doen in die periode. Ziektes waren er natuurlijk altijd, er werden baby’s geboren en er gebeurden ongelukken. Die ongelukken waren soms het gevolg van de bezetting en de oorlog. Zo was het bijv. door de verduisteringsmaatregelen ’s avonds en ’s nachts heel donker op straat. Eind 1940 reden daardoor in Smilde twee mannen uit Hijkersmilde de Vaart in. Zij verdronken. En soms raakten mensen gewond door beschietingen. Ook de doktersvilla werd verschillende keren doelwit van beschietingen. De kogelgaten zijn nog bovenin de voorgevel te zien. Klaas Vos vond hier jaren na de bevrijding zo’n 150 m. achter het huis een nog niet ontplofte granaat!Rechtsonder op het huis zie je nog steeds een grote K. Dat was het teken, dat hier onder het huis een schuilkelder was, waar mensen bij bombardementen en beschietingen konden schuilen.

Huis Dokter Freeve

Je staat bij de Koopbakkersdraai. In de loop van de oorlog gingen steeds meer mensen onderduiken. Hier in Smilde waren dat vooral verzetsmensen en mannen die eigenlijk in Duitsland moesten gaan werken, maar dat niet wilden. Zij ‘doken onder’, ze verstopten zich om niet opgepakt te worden. Maar er moest natuurlijk wel gezorgd worden voor geld en eten en drinken voor hen. Hier bij de Koopbakkersdraai lag in februari 1945 een schip. Aan boord was een kist met daarin een groot bedrag aan papier- en zilvergeld. Nu zou dat meer dan € 50.000 zijn. Het was bestemd voor een Duits bedrijf. Een verzetsgroep waar ook een aantal Smildegers in zaten - de Knokploeg (KP) Noord-Drenthe - zag dat als een goede kans om geld voor de onderduikers in handen te krijgen.Kees Veldman (leider van die KP), Ritze Vos, Jan Eleveld en nog een paar mannen van de KP reden op een avond op de fiets naar het schip. Zij gingen aan boord, alleen de schipper was daar. Ze hadden pistolen bij zich en dwongen hem te vertellen waar de kist met geld lag. Ze waarschuwden de schipper om het eerste uur geen alarm te slaan. Vervolgens zetten ze de kist met geld achterop een fiets en reden daarna snel weg. Een uur later waarschuwde de schipper een paar politiemannen, Jan Klomp en Albert Westers. Die gingen zogenaamd onderzoek doen. Dat deden ze met opzet zó, dat de daders nooit gevonden werden.Overval op distributiekantoorOm eten en drinken voor onderduikers te kunnen kopen had je niet alleen geld nodig, maar ook distributiebonnen. De distributiekaarten en -bonnen werden bewaard op het ‘distributiekantoor’, daar moest je ze afhalen. Je moest je ‘persoonsbewijs’ dan bij je hebben. Onderduikers konden die bonnen daar niet afhalen, dat was voor hen veel te gevaarlijk. Er moesten dus op een andere manier bonnen voor hen ‘geregeld’ worden, want ze moesten toch ook eten. Soms werden er valse bonnen voor hen gemaakt. Of er werden bonnen stiekem meegenomen door mensen die op een distributiekantoor werkten.In Smilde werkte Corrie Keizer op het distributiekantoor. Zij nam daar stiekem bonkaarten van mee naar huis. Daar verstopte zij ze onder de dakpannen in een schuur, of in een ruimte onder het smidsvuur van haar vader. Corrie en haar zus Alie gaven de bonnen dan door aan Henk de Jonge. Die was bij de ‘Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers’, de L.O. Hij zorgde ervoor, dat de bonnen bij mensen terechtkwamen die onderduikers in huis hadden.Maar er waren steeds meer onderduikers. Daarom werden er ook overvallen op distributiekantoren gepleegd om zo bonkaarten te bemachtigen. Henk de Jonge en een aantal andere Smildeger verzetsmannen van de KP Meppel - die samenwerkte met die L.O. – pleegden eind 1943 een overval op het distributiekantoor hier in Smilde. Zij kregen daarbij hulp van Roelof Moes, die er werkte. Die deed, toen hij naar huis wilde gaan, alsof hij een lekke band had. Toen hij hem ging oppompen deed hij de achterdeur opzettelijk niet op slot. Ook nu gingen de politieagenten op onderzoek uit. Albert Westers was ook dit keer één van die politiemannen. Aafko de Vries was de opperwachtmeester van de Marechaussee en had de leiding bij de opsporing. Zij zorgden ervoor dat de daders niet gevonden werden.Over de overval op het distributiekantoor van Smilde is zelfs een boekje geschreven: ‘Smilde gekraakt’ (Jan Bruggink, 2e druk 1995).

Overval op geldschip en distributiekantoor

Op deze plek in Smilde stonden vroeger de synagoge en het Joodse schooltje. In de synagoge werd gebeden, gelezen en geleerd uit de Thora (de eerste vijf boeken van de Hebreeuwse bijbel). In 1846 is de synagoge gebouwd, een paar jaar later kwam ook het schooltje. Hier kregen de Joodse kinderen elke week les. Ze leerden over de verhalen uit de Thora en de Joodse leefregels. Ook leerden ze Hebreeuws: de taal die Joden spreken en schrijven.Corrie Keizer herinnert zich tientallen jaren later nog: ’Op zaterdagmorgen gingen ze keurig in pak naar het schooltje, de synagoge. Heel eenvoudig was dat.’Rabbijn Izak de Haan heeft rond 1880 een paar jaar les gegeven in het Joodse schooltje in Smilde. Twee van zijn kinderen werden bekende schrijvers. Naar zijn dochter is een straat in Smilde vernoemd: de Carry van Bruggenstraat. En in het park bij de Koepelkerk staat een grote kei met een tekst uit een gedicht van zijn zoon: Jacob Israël de Haan.Toen het schooltje werd afgebroken, werd er een bad in de grond gevonden. Daar lag een steen bij met een Hebreeuwse tekst. Dat bad werd door Joodse vrouwen gebruikt om zich te reinigen. Zo’n bad noem je een ‘mikwe’. De steen met Hebreeuwse tekst is bewaard gebleven. Hij ligt nu bij het Joods monument in Smilde.

Locatie vm synagoge en Joods schooltje

Appelscha ligt heel dicht bij de Smildes. Het is dan ook niet gek dat Appelscha regelmatig voorkomt in de oorlogsverhalen van de Smildes.In Appelscha waren verschillende onderduikholen en -hutten. Een heel groot onderduikershol was er bij het heideveld "De Stoevert". Het grote hol van 30 vierkante meter was ingegraven in een heuvel in het bos. Er konden wel twintig mensen in en het werd veel gebruikt. Dit onderduikhol werd wel de Prins Bernhard Kazerne genoemd. De onderduikers waren erg voorzichtig. Zij hadden via twee vrouwelijke koeriers maar één contactadres met de buitenwereld, schoenmaker Arend Ax. Daar kwam Kees Veldman, de leider van de KP Noord-Drenthe, regelmatig op bezoek.Twee van de kinderen van Pieter R. Roelfsema (zie H 2) hebben na hun vlucht uit de 'oude villa’ bij de Albinofabriek ondergedoken gezeten in een onderduikhut in Oude Willem bij Appelscha. Die onderduikplaats was een oude schaftkeet op het land van Hendrik Bakker. Tineke maakt er tekeningen van. In die schaftketen hebben nog veel meer onderduikers gezeten, ook Joodse mensen.Maar er gebeurde nog meer in en rond Appelscha. Aan de Menneweg op de grens van Appelscha en Hoogersmilde lag de boerderij van Veenstra. Dat was een verzamelplaats voor het verzet. Ook veel Smildeger verzetsmannen kwamen daar regelmatig. Tegen het eind van de oorlog, op 8 april 1945, vertrok Jan Eleveld van de Knokploeg Smilde samen met een andere verzetsman vanuit die boerderij. Toen zij dicht bij Appelscha waren werden ze beschoten. Jan overleefde dat niet. De volgende dag werd die boerderij overvallen door een Duitse patrouille. Bij die schietpartij werd verzetsman Hein Oldenkamp uit Bovensmilde gedood.

Onderduik en schietpartijen in Appelscha

Zijn vader heeft in de oorlog aan de Beilervaart angstige momenten beleefd toen op een nacht een bommenwerper over kwam vliegen die gedurende zijn vlucht steeds dichterbij bommen liet vallen. Op zo'n honderd meter afstand kwam een bom dichtbij hun huis terecht. De glazen sprongen uit de kozijnen en die werden weer opgevuld met stukken karton.De onderduikers werkten mee op het land. Wanneer het niet veilig was om naar huis te komen, dan werden de luiken open gezet. Zo was vanaf het land te zien dat er onraad was. Ze verstopten zich dan in aangrenzende sloten totdat de luiken weer gesloten werden.De vader van Jan van der Gaast had na de oorlog een belangrijke boodschap voor zijn zoon: In tijden van oorlog moet je met elkaar overleven. Je moet het met elkaar doen, je hebt elkaar nodig en dus is het belangrijk dat je omkijkt naar elkaar.

Jan van der Gaast vertelt over de oorlog:

In de omgeving van Smilde zijn verschillende Engelse bommenwerpers neergestort, net als een aantal gevechtsvliegtuigen. In de nacht van 8 op 9 maart 1942 was een grote bommenwerper van de Engelse Luchtmacht, de R.A.F., op weg van Londen naar Duitsland. Hij moest daar oorlogsfabrieken bombarderen bij de stad Essen.Boven Assen werd hij getroffen door kogels van een Duits jachtvliegtuig. De bommenwerper vloog in brand en de piloot liet zijn bom vallen bij Witten en draaide om. Het vliegtuig stortte neer tussen de Leembrug en de Timmerswijk. Twee bemanningsleden, de boordschutters Alfred Key en George Rex, wisten zich te redden met behulp van hun parachutes.Alfred Key kwam niet ver van het vliegtuig terecht. Hij was zwaargewond aan zijn been, kroop rond en riep om zijn vriend zijn vriend Tommy Cooper, die ook in dat vliegtuig had gezeten. Hij kon hem niet vinden. Tommy was een eind verderop terechtgekomen. Later die dag zagen kinderen Duitse soldaten bij de Timmerswijk staan, zo’n 150 m. achter de boerderij Vaartweg 58. Daar lag een dode parachutist op het ijs. Dat was Tommy Cooper. Ook vier andere bemanningsleden overleefden de crash niet. Ze waren alle vijf tussen de 20 en de 25 jaar jong nog maar.Deze vijf mannen zijn begraven op het kerkhof van Hoogersmilde. Hun eregraven zijn ‘geadopteerd’ door inwoners van Hoogersmilde. Die families verzorgen die graven nog steeds uit dankbaarheid naar deze mannen, die hun leven gaven voor onze vrijheid.Alfred Key werd opgesloten in een Duits krijgsgevangenenkamp voor Engelse piloten, net als George Rex Die was in het Fochteloërveen terechtgekomen. Beide mannen werden redelijk goed behandeld en overleefden de oorlog.

Verongelukte Manchester bommenwerper

Ter ere van de bevrijding van Hijken op 13 april 1945 is een speciale historische fietsroute samengesteld door de omgeving van Hijken en Oranje. Deze voert langs locaties die herinneren aan de oorlogsjaren en de bevrijding, met verhalen over onderduikers, verzetsmensen en oorlogsslachtoffers.Het is een route vol herinneringen. De fietstocht kan overal op de route begonnen worden. Bijvoorbeeld bij de begraafplaats aan de Molenkamp in Hijken en langs de gevelstenen van wederopbouwboerderijen aan de Beilerstraat. Onderweg worden verhalen verteld over tewerkgestelde inwoners, onderduikers en verzetshelden.Deze fietstocht biedt een unieke kans om de lokale oorlogsgeschiedenis te herdenken en te beleven, terwijl men geniet van het Drentse landschap.

Herdenkroute 80 jaar vrijheid Hijken

Op de pedalen voor 80 jaar bevrijding Hijken/Oranje

Wat vind en ontdek je op deze route?Hoogersmilde en Hijkersmilde hebben tal van interessante verhalen uit WO2. Over verzetsmensen, illegale kranten en hulp aan Joodse en andere onderduikers. Een neergestorte bommenwerper en het lot van de bemanning. Over dwangarbeiders en verdedigingswerken. Een dappere dominee en een even dappere buurvrouw komen voorbij. Het dagelijks leven krijgt de aandacht, net als ongelukken en gevaarlijke kinderspelletjes. Aandacht ook voor Oranje en Appelscha, nauw verbonden met Hoogersmilde en Hijkersmilde. Kortom, de verhalen van hier dicht bij huis in de tweede wereldoorlog in vogelvlucht.Al deze verhalen – en die van Smilde en Bovensmilde - worden ook samengebracht in een boekje. Informatie daarover is vanaf juni 2025 te vinden op de websites van <a href=http://www.bewonersplatformsmilde.nl rel="noopener noreferrer">www.bewonersplatformsmilde.nl</a> en de website van de Historische Vereniging De Smilde, <a href=http://www.desmilde.nl rel="noopener noreferrer">www.desmilde.nl</a>Toelichting route en bordjesDeze deelroute langs 17 locaties geeft een beeld van de gebeurtenissen in de tweede wereldoorlog in Hoogersmilde, maar ook in Hijkersmilde. De route start aan de Rijksweg bij de Hendrik Oostdraai. Daar staat het eerste QR-bordje. Dit vertelt het verhaal van de verzetsman Johannes Bosscher, voor wie nog een stuk verder aan de Rijksweg – bij nr. 235 – een struikelsteen ligt.De route gaat na dat eerste QR-bordje eerst even de Hendrik Oostdraai over en dan rechtsaf over de Pieter R. Roelfsema Rzn-weg naar Calduran. Daar is het verhaal te vinden over twee andere verzetsmannen. Het QR-bordje voor hen samen zit in de veldkei die tegenover Calduran in de berm van de weg staat. Je keert daarna terug naar de Hendrik Oostdraai, ziet daar een derde bordje, steekt weer over naar deze kant van de vaart en neemt de Rijksweg richting dorp Hoogersmilde. De route volgt dan verder de vaart, tot aan de Veenhoopsbrug in Smilde. Die steek je over en dan keert de route aan de andere kant van de vaart - over de Vaartweg - terug naar de Pieter Hummelenrbug in Hoogersmilde.De QR-bordjes zijn geplaatst op paaltjes van verkeerborden, routepaaltjes, lantaarnpalen of op een andere goed zichtbare plaats. Let op: op de digitale routekaart in wolfmaps staan soms locatiepins over elkaar heen, als je niet voldoende vergroot. Kijk goed, vergroot de kaart voldoende en mis er geen!

Herdenkroute 80 jaar vrijheid Hoogersmilde

Deelroute Hoogersmilde en Hijkersmilde

Wat vind en ontdek je op deze route?Op deze route kom je langs struikelstenen: vier voor Joodse slachtoffers – op één adres – en zes voor omgekomen verzetsmensen uit Bovensmilde. Hun verhaal komt tot leven op de plekken waar zij hebben gewoond. Verteld wordt over boerderijen die een steunpunt waren voor het verzet, en wat daar gebeurde. Over onderduikers en dappere dorpelingen die hen hielpen. Over het dagelijkse leven in WO2 en distributiebonnen. Je leest over wat er gebeurde met een Joodse schooljuffrouw en meester van de lagere school hier in het dorp. Over geallieerde vliegtuigen die beschietingen uitvoerden, met dodelijke gevolgen. Je komt langs de plaats waar een bommenwerper neerstortte. En natuurlijk komt de bevrijding door de Franse parachutisten en de Canadese tanks aan bod. Bij Brink Baru zie je dat ook na de bevrijding van Nederland de strijd niet overal afgelopen was. Die kreeg een vervolg in Nederlands Indië, met gevolgen ook voor het dorp Bovensmilde.Alles bij elkaar krijg je op deze route een goed beeld van wat er in en rond het dorp Bovensmilde gebeurde in de tweede wereldoorlog. En dat was heel wat!Al deze verhalen – en die van Smilde en Hoogersmilde - worden ook samengebracht in een boekje. Informatie daarover is vanaf juni 2025 te vinden op de websites van <a href=http://www.bewonersplatformsmilde.nl rel="noopener noreferrer">www.bewonersplatformsmilde.nl</a> en de website van de Historische Vereniging De Smilde, <a href=http://www.desmilde.nl rel="noopener noreferrer">www.desmilde.nl</a>Toelichting route en bordjesDeze deelroute langs 18 locaties geeft een beeld van de gebeurtenissen in de tweede wereldoorlog in Bovensmilde. De route start aan de Hoofdweg in Bovensmilde. Het eerste QR bordje is te vinden bij het fietspad aan het einde van de bebouwde kom, richting Smilde, tussen Hoofdweg 141 en 142. De route gaat dan eerst even naar Hoofdweg 105, struikelsteen fam. Magnus. Daarna keer je terug naar de Grietmansbrug, Die steek je over – QR-bordje daar – en dan sla je rechtsaf de Kanaalweg op.De route volgt de Kanaalweg tot aan de Van Liersbrug, gaat dan linksaf de Van Lierswijk op. Die uitrijden tot de T-splitsing, daar rechtsaf het Lancaster fietspad op en aan het einde daarvan rechtsaf langs de Norgervaart. Aan het eind, bij de Norgerbrug, rechtsaf de Kanaalweg weer op.Als je dan terug bent bij de Van Liersbrug steek je die over. Aan de overzijde rechtsaf het fietspad langs de Hoofdweg op tot de Schoolstraat, daar linksaf. Langs Brink Baru, dan rijd je rechtsaf over de Esdoornlaan naar de begraafplaats aan de Witterweg. Vanaf de begraafplaats fiets je over de Witterweg richting Hoofdweg. Dan kom je bij de laatste twee QR-bordjes, bij Witterweg 1 en aan het eind van de Witterweg net voor de Hoofdweg.De QR-bordjes zijn geplaatst op paaltjes van verkeerborden, routepaaltjes, lantaarnpalen of op een andere goed zichtbare plaats. Let op: op de digitale routekaart in wolfmaps staan soms locatiepins over elkaar heen, als je niet voldoende vergroot. Kijk goed, vergroot de kaart voldoende en mis er geen!

Herdenkroute 80 jaar vrijheid Bovensmilde

Deelroute: WO2 in Bovensmilde

Wat vind en ontdek je op deze route?Op deze route kom je langs negen struikelstenen voor Joodse slachtoffers – op drie locaties – en vijf voor omgekomen verzetsmensen uit het dorp Smilde. Via QR-bordjes kun je lezen over hun leven en lot. Op andere locatie wordt verteld wat daar in de tweede wereldoorlog of bij de bevrijding was of gebeurde. Net als in de andere Smildeger dorpen waren ook hier onderduikboerderijen, waar mannen en vrouwen hun vrijheid en leven riskeerden om onderduikers te helpen. Je leest over verzet en verraad. Over het dagelijks leven en ongelukken door bijv. verduisteringsmaatregelen. Over beschietingen door geallieerde vliegtuigen of tanks. En over dappere daden bij de bevrijding, maar ook over verzetsmannen die in die laatste dagen nog hun leven verloren. De route geeft een veelzijdig beeld van wat er in de bezettingstijd en bij de bevrijding gebeurde, aan de hand van de vele interessante gebeurtenissen hier dicht bij huis in eigen dorp.Al deze verhalen – en die van Hoogersmilde en Bovensmilde - worden vook samengebracht in een boekje. Informatie daarover is vanaf juni 2025 te vinden op de websites van <a href=http://www.bewonersplatformsmilde.nl rel="noopener noreferrer">www.bewonersplatformsmilde.nl</a> en de website van de Historische Vereniging De Smilde, <a href=http://www.desmilde.nl rel="noopener noreferrer">www.desmilde.nl</a>Toelichting route en bordjesDeelroute Smilde in WO2 leidt langs 20 locaties, die samen een goed beeld geven van wat er allemaal hier in en rond het dorp Smilde gebeurde. De route loopt voor een groot deel langs de stille kant van de vaart. Aan de drukke zijde van de vaart gaat hij op verschillende plaatsen van het kanaal af.Het eerste QR bordje is te vinden aan de Hoofdweg bij nr. 58, waar een struikelsteen ligt voor Jan Ludwig. De bordjes zijn bevestigd op verkeerspaaltjes, lantaarnpalen, routepaaltjes of andere goed zichtbare plekken op de aangegeven locaties. Vandoor volgt hij de Hoofdweg tot aan de A.M. Sorgstraat. Daar gaat hij rechtsaf tot de hoek bij het hertenkamp en dan het park van de Koepelkerk in en door. Via de Kerklaan kom je op de Linthorst Homanlaan, daar ga je linksaf terug naar de Hoofdweg. Na het verzetsmonument rijd je tussen Villa Maria en de Brandweer door naar de Molenwijk. Je vervolgt de route – na het bordje op de hoek van het evenemententerrein – over de Molenwijk richting Bovensmilde en dan linksaf over de Korenmolen naar de Polakkenbrug.Bij de Polakkenbrug ga je even naar Hoofdweg 91, dan terug naar de Polakkenbrug en die over. 1) Aan de overkant even rechtsaf naar Kanaalweg 65. Dan weer terug en over de kanaalweg richting Smilde dorp, naar nr. 44 en verder. Je volgt de Kanaalbrug en de Tramweg tot aan de Veenhoopsbrug. Die steek je over. De route loopt via de Elzenlaan – Beukenlaan – Kastanjelaan naar de begraafplaats Kerkenveld. Die ga je op, dan linksaf het pad langs de vijver tot de eregraven (QR-bordje op paaltje met bord hond). Doorrijden langs de vijver naar de andere kant van de begraafplaats en linksaf de Kyllotslaan op. Naar fietsknooppunt nr. 28 en rechtdoor verharde fietspad op. Daar voorbij, via een bospaadje, komt je bij het restant van de tankgracht, het laatste bordje. Terug over de Kyllotslaan.1) je kunt hier ook een stukje van de (rode) Bovensmilde route meepakken (fam. Mozes Magnus en Grietmanswijk), als je doorrijdt naar de Grietmansbrug, die oversteekt en dan over de kanaalweg terugrijdt naar Kanaalweg 65; zie route Bovensmilde).De QR-bordjes zijn geplaatst paaltjes van verkeerborden, routepaaltjes, lantaarnpalen of op een andere goed zichtbare plaats. Let op: op de digitale routekaart in wolfmaps staan soms locatiepins over elkaar heen, als je niet voldoende vergroot. Kijk goed, vergroot de kaart voldoende en mis er geen!